________________
અને વ્યવસ્થા ખમ્ ]
[३४७ कार्याणि रस-वीर्य-विपाकादिना विभक्तेन रूपेण सन्ति मध्यावस्थावत्, तदा तेषां किमपरं रूपमुत्पाधमवशिष्यते यत् तैर्जन्यं स्यात् ? नहि विद्यमानमेव कारणायत्तोत्पत्तिकं भवति प्रकृति-चैतन्यरूपवत्, तत: सतः करणासम्भवान्न सत्कार्यमित्यर्थः, प्रयोगश्च-यत् सर्वात्मना प्राथमिक । सद्करणात् सत् कार्य न भवतीत्येवोपपादयति- यदि होति । मध्यावस्थापदिति-प्रादुर्भूतध्याचवस्थायां यथा रस-धीर्य-विपा. कादिना विभक्तन रूपेण दध्यादीनि कार्याणि सन्ति तथेत्यर्थः 'ध्याघवस्थावद्' इति पाठरतु स्पष्ट ५५ । दुग्धादौ यो रसादिसतो विजातीयो रसादिः प्रादुर्भूतदयाघवस्थायामुपलभ्यत इति तदानी दुधादिगतरसादिविजातीयरसादिमद् दध्यादिक समरिता, ता. मेव दयादिकं दुग्धाधवस्थायामपि यदि समस्ति तदा नाऽन्यदूपमुत्पाधं तस्यावशिष्टमरतीति व्यर्थ एव तत्र कारणव्यापार: स्थादित्या-- टेति । तेषा ध्यादीनाम् । यद् अवशिष्ट रूपम् । तैः कारण, सत्कार्थवादे च सर्वमपि रूपं दध्यादीनां पूर्वमवस्त्यवत्ववशिष्ट रूपाभावान किञ्चिल कारणे न्यं भवदित्यर्थः। विद्यमानमेव भवतु कारणाधीनम्, तनै कारणव्यापार सफल स्थादित्यत आईनहीति-अस्प 'भवति' इत्यनेनान्वयः। विद्यमानं कारणायत्तोत्पत्तिकं ने भवतीत्यत्र दृष्टान्तमाह- प्रकृति-चैतन्यरूपवदिति- यथा प्रकृतिस्वरूपं चैतन्यरचरूपं च सर्वदा विद्यमान न कारणायत्तोत्पत्तिक तथेत्यर्थः । उपसंहरति-तत इति- विद्यमानस्य कारणायत्तोत्पत्तिकावाभावादित्यर्थः। 'असद्करणाद्' इत्याद्यहेतुप्रभवानुमानस्य प्रयोगमुपदर्श यति-प्रयोगश्चेति-यद्यपि यत् सर्वात्मना सत् तन्न केनचिजन्यम्' इति सामान्यव्याप्तावेव 'यथा प्रकृतिश्चैतन्यं पा' इति दृष्टान्तस्य साति, न तु 'यत् सर्वात्मना कारणे संद' इत्यादिव्याती, प्रकृति चैतन्ययो: कारणस्यैवाभावेन यत् सर्वात्मना कारणे सद्' इत्यस्य नाघटमनिवा, तथापि 'कारणे' इति प्रकृतकार्याभिप्रायेणोक्तिर्न तु.
