________________
तृतीयोग्मेवः
२८१ धौताब्जने च नयने स्फटिकाच्छकान्तिगैण्डस्थली विगतकृत्रिमरागमोष्ठम् | अङ्गानि दन्तिशिशुदन्त विनिर्मलानि
किं यन्न सुन्दरमभूत्तरुणीजनस्य ।।८॥ .. सम्भवतः स्नान किए हुए युवती की सुन्दरता का वर्णन कोई करता है कि-युवतियों के धुल गये काजल वाले नेत्र, स्फटिक के सदृश निर्मल छवि वाली कपोलस्थली, एवं बनावटी लालिमा से हीन ओष्ठ, तथा हाथी के बच्चे के दांतों के सदृश स्वच्छ अवयव ( इनमें ) कौन ऐसी वस्तु है जो रमणीय नहीं है ( अर्थात् सभी वस्तुयें रमणीय हैं ) ॥८॥
अत्र 'दन्तिशिशुदन्तविनिर्मलानि' इत्युपमया स्वाभाविकमेव सौन्दर्यमुन्मीलितम् । यथा वा
अकठोरवारणवधूदन्ताकुरस्पर्धिनः इति ॥ ६ ॥ यहां कवि ने 'हाथी के बच्चे के दांतों के समान स्वच्छ' ( युवती के अङ्ग) इस प्रकार की उपमा के प्रयोग द्वारा ( युवती की) सहज सुकुमारता को ही व्यक्त किया है । अथवा जैसे
( उदाहरण संख्या ११७३ 'हंसानां निनदेषु' आदि श्लोक के तृतीय चरण 'अकठोर वारणवधू' आदि में उपमा के द्वारा मृणाल की नवीन अन्थियों का स्वाभाविक सौन्दर्य ही उत्कर्ष को प्राप्त हुआ है ॥ ९॥ __ एतदेवातीव युक्तियुक्तम् । यस्मान्महाकवीनां प्रस्तुतौचित्यानुरोधेन कदाचित् स्वाभाविकमेव सौन्दर्यमैकराज्येन विज़म्भयितुमभिप्रेतं भवति, कदाचिद् विविधरचनावैचित्र्ययुक्तमिति । अत्र पूर्वस्मिन् पक्षे, रूपकादेरलंकरणकलापस्य न ताहक तत्त्वम् । अपरस्मिन् पुनः, स एव सुतरां समुज्जम्भते । तस्मादनेन न्यायेन सर्वातिशायिनः स्वाभाविकसौन्दर्यलक्षणस्य पदार्थपरिस्पन्दस्यालकार्यत्वमेव युक्तियुक्ततामालम्बते । न पुनरलंकरणत्वम् । सातिशयत्वशून्यधर्मयुक्तस्य वस्तुनो विभूषितस्यापि पिशापादेरिव तद्विदाह्लादकारित्वविरहादनुपादेयत्वमेवेत्यलमतिप्रसङ्गेन । यदि वा प्रस्तुतौचित्यमाहात्म्यान्मुख्यतया भावस्वभावः सातिशयत्वेन वय॑मानः स्वमहिम्ना भूषणान्तरासहिष्णुःस्वयमेव शोभातिशयशालित्वादलंकार्योऽप्यलंकरणमित्यभिधीयते तदयमास्माकीन एव पक्षः । तदतिरिक्तवृत्तेरलंकारान्तरस्य तिरस्कार• तात्पर्येणाभिधानानात्र वयं विवदामहे ।