________________
१३०
न्याय - दीपिका
अर्थक्रियाकारित्वासम्भवात् ।
८६. ननु प्रतिनियताभिप्रायगोचरतया पृथगात्मनां परस्परसाहचर्यानपेक्षायां1 मिथ्याभूतानामेकत्वानेकत्वादीनां2 धर्माणां साहचर्यलक्षणसमुदायोऽपि मिथ्यैवेति चेत्; तदङ्गीकुर्महे, परस्परोपकार्योपकारकभावं विना स्वतन्त्रतया नैरपेक्ष्यापेक्षायां पटस्वभावविमुख तन्तुसमूहस्य शीतनिवारणाद्यर्थक्रियावदेकत्वानेकत्वादीनामर्थं क्रियायां सामर्थ्याभावात् कथञ्चिन्मिथ्यात्वस्यापि सम्भवात् । तदुक्तमाप्तमीमांसायां स्वामिसमन्तभद्राचार्यै:
* मिथ्यासमूहो मिथ्या चेन्न मिथ्यैकान्तताऽस्ति नः ।
-
पापेक्षयाऽपि घटादिवस्तूनां सर्वथा भेदेऽसत्त्वप्रसङ्गात् । तथा च खपुष्पव
देव तत्सर्वं स्यात् । तदुक्तम्—
सदात्मना च भिन्नं चेत् ज्ञानं ज्ञेयाद् द्विधाऽप्यसत् । ज्ञानाभावे कथं ज्ञेयं बहिरन्तश्च ते द्विषाम् ॥
- श्राप्तमी० १० का० ३० । १ अर्थक्रियाकारित्वं हि सतो लक्षणम् । ग्रसत्त्वे च तन्न स्यादिति भावः । २ अनेकान्ततत्त्वे दूषणमुद्भावयन् परः शङ्कते नन्विति । ३ स्वोक्तमेव प्रकरणकारः श्रीमत्समन्तभद्रस्वामिवचनेन प्रमाणयति तदुक्तमिति । ४ अस्या: कारिकाया प्रयमर्थः ननु एकत्वानेकत्व - नित्य
1 मु 'साहचर्यानपेक्षाणां' । 2 मु 'मेकत्वादीनां' । 3 प 'विमुक्ततन्तुसमूहस्य', म 'विमुक्तस्य तन्तसमूहस्य !
