________________
न्याय-दीपिका
[तर्कस्य निरूपणम्] १५. अस्तु प्रत्यभिज्ञानम्, कस्तहि तर्कः?व्याप्तिज्ञानं तर्कः । साध्यसाधनयोर्गम्यगमकभावप्रयोजको' व्यभिचारगन्धासहिष्णुः सम्बन्धविशेषो' व्याप्तिरविनाभाव इति च 1 व्यपदिश्यते। तत्सामर्थ्यात्खल्वग्न्यादि घूमादिरेव 'गमयति न तु घटादिः, तदभावात् । तस्याश्चाविनाभावापरनाम्न्याः2 व्याप्तेः प्रमितौ यत्साधकतमं तदिदं तख्यिं प्रमाणमित्यर्थः। तदुक्तं श्लोकवात्तिकभाष्ये“साध्यसाधनसम्बन्धाज्ञाननिवृत्तिरूपे हि फले साधकतमस्तर्कः
यन्ति; तन्न; वैलक्षण्यादिप्रत्ययानामपि प्रमाणान्तरत्वानुषङ्गात् । तथा चोक्तं श्रीमद्भट्टाकलङ्कदेवै:
उपमानं प्रसिद्धार्थ साधात् साध्यसाधनम् । तद्वैधात् प्रमाणं किं स्यात् संक्षिप्रतिपादनम् ॥ प्रत्यक्षार्थान्तरापेक्षा सम्बन्धप्रतिपद्यतः । तत्प्रमाणं न चेत्सर्वमुपमानं कुतस्तथा ॥
-लघीय० का० १६-२० । अतः ‘यथैव हि एकदा घटमुपलब्धवतः पुनस्तस्यैव दर्शने ‘स एवायं घटः' इति प्रतिपत्तिः प्रत्यभिज्ञा तथा ‘गोसदृशो गवयः' इति सङ्केतकाले गोसदृशगवयाभिधानयोर्वाच्यवाचकसम्बन्ध प्रतिपद्य पुनर्गवयदर्शनात्तत्प्रतिपत्ति: प्रत्यभिज्ञा किन्नेष्यते ?'–प्रमेय क० ३-१० ।
१प्रसाधकः । २ व्यभिचारशन्यः । ३ नियमरूपः । ४ व्याप्तिबलात्। ५ ज्ञापयति । ६ व्याप्तेरभावात् । ७ श्लोकवात्तिकभाष्ये यदुक्तं तत्किञ्चित् शब्दभेदनेत्थं वर्तते-'प्रमाणं तर्कः साक्षात्परम्परया च स्वार्थनिश्चयने
1 द प्रतौ 'च' नास्ति । 2 'नाम्नो' इति द ा प म प्रतिपाठः ।
