________________
( ३६ )
चरकसंहिता - भा० टी० 1
इनमें १३३ विरेचन मैनफलके योगसे होते हैं । ३९ योग जंगली तोरीके संयोगसे ४५ कडवी तुम्बीके संयोगसे । ६० प्रकारके धामार्गव ( अपामार्ग ) के योगसे । २८ प्रकारके कुटजके योगसे । ६० प्रकारके कृतवेधन ( कडुवी तोरी) के योग से। ११० प्रकारके दक्षिणी निशोथ (काली निशोथ) के योगसे । १२ प्रकार अमलतासके योगसे । १६ प्रकारके लोधके योगसे । २० प्रकार थोहरके योगसे । ३९ सातला और शखिनीके योगसे । ४८ प्रकार दंती और द्रवंतीके योगसे । इसप्रकार सब मिलाकर ६०० प्रकारके विरेचनके योग होते हैं ॥ ३ ॥ ४ ॥ ५ ॥ ६ ॥
पविरेचनाश्रयाः क्षीरमूलत्वक्पत्रपुष्पफलानीति ॥ ७ ॥
विरेचन के छः आश्रय हैं जैसे- दूध, मूल, छाल. पत्र, फूल, फल । इन छहीं द्वारा ही विरेचन होतेहैं ॥ ७ ॥
५ कषाययोनि । पञ्चकपाययोनयइति मधुरकपायोऽम्लकषायः कटुकषायस्तिक्तकपायः कपायकपायश्चेतितन्त्रेसंज्ञा ॥ ८ ॥
मधुरकपाय, अम्लकषाय, कटुकषाय, तिक्तकषाय, कषायकषाय यह पांच ! प्रकार शास्त्र में कषाययोनि मानी है । या ऐसे काहये कि जिन द्रव्योंसे कषाय ( काय ) बनता है उनको कषाययोनि अर्थात् कषायका कारण कहते हैं वह द्रव्य मधुरादि पांच रसांके आश्रयीभूत होनेसे कषाययोनि ५ प्रकारको है ॥ ८ ॥ कषायकल्पना ।
पञ्चविधंकपायकल्पनमिति । तद्यथा। स्वरसः कल्कः शृतः शीतः फाण्टःकपायइति ॥ ९ ॥ " यन्त्रप्रपीडनाद्रव्यांद्रसः स्वरस उच्यते । यत्पिण्डरसपिष्टानां तत्कल्कं परिकीर्त्तितम् ॥ १० ॥ वौतुक्कथितं द्रव्यंशृतमाहृश्चिकित्सकाः । द्रव्यादापोत्थितात्तोयेतत्पुनर्निशिसंस्थितात् ॥ ११ ॥ कषायोयोऽभिनिर्यातिस शीतः समुदाहृतः । क्षिप्त्वोष्णतोयेमृदितं तत्फाण्टंपरिकीतितम् " ॥ १२ ॥ तेषां यथापूर्ववलाधिक्यम् । अतः कपायकरूपनाव्याध्यातुरवलापेक्षिणीनत्वेवंखलुसर्वाणि सर्वत्रोपयोगीनिभवन्ति । पञ्चाशन्महाकपायाइतियदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः ॥ १३ ॥