Vyutpattivada Adarsha Vyakhya

SR No.: 009523
Original Sutra Author: N/A
Author: Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
Publication Year: 1970
Total Pages: 668
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 20 MB

Page 167

संख्यासंबन्धविचार: ]
व्युत्पत्तिवादः ।
( १५५ )
"" समर्थः
<
<
'जलपृथिव्योः स्नेहगन्धौ' इत्यादितोपि न 'जले स्नेहः पृथिव्यां गन्धः" इत्याकारकसमूहालम्बनबोधः किंतु तद्विलक्षणो द्वित्वादिनिष्ठैकमकारतानिरूपितजलत्वपृभवेद् न च भवतीत्यत्र राजपदपुरुषपदयोः समासवारणाय समर्थानामेव पदानाम् पदविधिः " इत्यनेन समासानुशासनं कृतं सामर्थ्य चोक्तैकवाक्यतारूपमेवेति समासकारणत्वेनोक्तैकवाक्यतायाः स्वीकार आवश्यक एवेत्यन्वयः । सापेक्ष समर्थवद्भवति " इतिव्युस्पत्त्या अयमेति ' इतिवाक्यघटकराजपदपुरुषपदयोः समासे कृते तादृशराजपदस्य समासा - घटक पुत्र पदसापेक्षत्वेन पुरुषपदस्य च समासाघटकापसार्यतापदसापेक्षत्वेनाऽसमर्थत्वात्तयोः समासस्याऽसाधुत्वं स्यादिति तयोः समासापत्तिर्नास्ति, अन्यथा ऋद्धस्य राजमातङ्गाः ' इत्यपि स्यात्, तत्रापि राजपदस्य समासाघटक ऋद्धपदसापेक्षत्वेनाऽसामर्थ्यात्समासाऽसाधुत्वम् । अत्र च राजपदजन्य पदार्थोपस्थितिजन्यशाब्द निरूपितराज निष्ठप्रकारताख्यविषयतानिरूपितसंबन्धनिष्ठविशेष्यत्वाभिन्नप्रकारतानिरूपितशाब्दबोधीय पुत्र निष्ठविशेष्यताशालिशाब्दबोधजनकपुत्रोपस्थितिजनकत्वरूपैकवाक्यत्वं पुत्रपदे एव न तु पुरुषपदेस्तीतिभावः । " इतिकृष्णंमट्टाः । तथा च अयमेति ' इत्युक्तवाक्यघटकराजपद पुरुषपदयोरुक्तैकवाक्यत्वाभावादेव न समासापत्तिरित्यर्थः । एवम् ' धवखदिरौ ' इत्यत्राप्युक्तद्वित्वनिष्ठप्रकारताया मेदे धवखदिरपदयोरुक्तैकवाक्यत्वाभावापत्त्या समासो न स्यादेव प्रकारताया एकत्वे तुक्तरीत्या तादृशैकप्रकारता परम्परया ह्येकवाक्यत्वसंभवात् संभवति समासः । ननु यथा ' धव खदिरौ
r
(
2
८
८८
इत्यत्र वाक्यद्वयसत्त्वात्समूहालम्बनात्मको बोधस्तथा जलपृथिव्योः स्नेहगन्धौ ' इत्यत्रापि वाक्यद्वयसत्त्वात् ' जले स्नेहः पृथिव्यां गन्धः ' इत्याकारकसमूहालम्बनात्मक एव बोधो भविष्यतीत्याशङ्कयाह - जलेति । अत्रत्यसमूहालम्बनानात्मक् नोवस्थ स्वरूममाह- किं त्विति । तद्विलक्षण:-समूहाळम्बन विलक्षणः । जलपृथिव्योः इत्र सप्तम्यर्थ आधेयत्वं द्विवचनार्थश्च द्वित्वं तच्च द्वित्वं जलपृथिव्युभयनिष्ठमेकमेव, द्वित्वे प्रका रता वर्तते, जलपृथिव्योश्च द्वित्वनिष्ठप्रकारता निरूपित विशेष्यतापि वर्तते सप्तम्यर्थाधेयत्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारतापि वर्तते, आधेयत्वेपि जलपृथिवीनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यतापि वर्तते स्नेहगन्धनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारतापि वर्तते स्नेहगन्धौ इत्यत्र च द्वित्वनिष्ठप्रकारता स्नेहगन्धनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता ज्ञेया, स्नेहगन्धोमयस्य धर्मितावच्छेदकमपि द्वित्वं उभयवृत्तित्वात् गन्धत्वादेरुभयवृत्तित्वाभावादितिपदार्थ:, तथा च जलनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता पृथि - वो निष्ठविशेष्यतानिरूपिता चैकद्वित्वनिष्ठा एकैव प्रकारतास्ति न तु विशेष्यताभेदेन प्रकारतामेदस्तथा स्नेहनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता गन्धनिष्ठविशेष्यतानिरूपिताच द्वित्वनिष्ठा एकैव प्रकारता न तु विशेष्यतामेदेन प्रकारताभेदोस्ति येनात्रत्यबोधस्य समूहालम्बनात्मकत्वं स्यात् तथा चोक • Santa: देव 'जलपृथिव्यो:' इति 'स्नेहगन्धौ' इति च समासोपि जात इति भावः । वाक्यार्थबोधमाह - द्वित्वेति, द्वित्वनिष्ठप्रकारतानिरूपित जलपृथिव्युभयवृत्तिविशेष्यता साहशविशेयतासमानाधिकरणप्रकारता निरूपिताऽऽघे यत्वनिष्ठविशेष्यता तादृशविशेष्यता समानाधिकरणप्रका
6
"Aho Shrutgyanam"
८