________________
ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਨੇ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪਰਮ ਅਰਥ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਤਾ ਨਾਲ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਭੇਦਾਂ ਉਪਭੇਦਾਂ, ਅੰਗਾਂ, ਉਪਾਂਗਾ, ਆਚਰਨ, ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਇਹ ਵਿਵੇਚਨ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸਥੂਲ ਲਗ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਖ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਰਸਤਾ ਕਿ ਸਥੂਲ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂਦਾ?
ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਤਾ ਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਿਅਕ ਚਰਿੱਤਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਕੋਈ ਹਦਾਇਤ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਹ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਸੁੱਚਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਪੌੜੀ ਤੇ ਖੜੇ ਅਪਣੇ ਮੈਂਬਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪੋੜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਨ ਦੀ ਛੋਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਵਿਰਾਟ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਾਲੇ ਚਿੰਤਨ ਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਛੋਟ ਜੀਵ ਮਾਤਰ ਦੇ ਲਈ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਹਾਵੀਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਮਹਾਵੀਰ ਕਿਸਮਤ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਉਹ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਰੱਬੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਉਹ ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਸਤੂ ਅਪਣੇ ਪਰਿਣਾਮੀ (ਬਦਲਾਉ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਵਾਲਾ) ਅਨੁਸਾਰ ਅਪਣੇ ਆਪ ਬਦਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਨਮਿਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਖੁਦ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆ ਹੀਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਅਪਣਾ ਉਪਾਦਾਨ ਖੁਦ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਸਤੂ ਦੀ ਲਗਾਮ ਖੁਦ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਬੰਧਨ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਖੁਦ ਉਸ ਦੇ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਰਮ ਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਆਤਮਾ ਜਾਗਰਤ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਫਲ ਦਿੱਤੇ ਹੀ ਝੜ ਜਾਣਗੇ।
ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ, ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਆਦਿ ਜੈਨ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ (ਫਿਲੋਸਫੀ) ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਜਮੀਨ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਇਹ ਆਖਕੇ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਰਹਿਮ
18
