________________
ਜੈਨ ਆਗਮ ਵਿੱਚ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਢੰਗ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਸਿਧਾਂਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਉਹ ਇਹ ਹਨ:1. ਦਾਨ, 2. ਸ਼ੀਲ, 3. ਤੱਪ, 4. ਭਾਵਨਾ
| ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾ ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਆਖਰੀ ਉੱਦੇਸ਼ ਹੈ। ਅੰਨਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਆਤਮਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜਨਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਜੋ ਕਿ ਕਰਮ ਦੇ ਬੀਜ ਹਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਕਸ਼ਾਏ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਅਤੇ ਲੋਭ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜੀਵ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮ ਬੰਧਨਾ ਵਿੱਚ ਜਕੜਿਆ ਹੈ। ਜਦ ਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੈਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਵਗ, ਜਿਨ, ਕੇਵਲੀ, ਅਰਿਹੰਤ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਅਰਿਹੰਤ ਹੀ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧ ਸ਼ਿਲਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਦੀ ਕਰਮ ਮੁਕਤ ਆਤਮ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਰੂਪ, ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਪਰ ਸੰਖਿਆ ਪੱਖੋਂ ਸਿੱਧਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗਤੀਆਂ ਹਨ: ਮਨੁੱਖ ਗਤੀ, ਪਸ਼ੂ ਗਤੀ, ਦੇਵ ਗਤੀ ਅਤੇ ਨਰਕ ਗਤੀ। ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਘੁੰਮ ਰਹੇ
III
