________________
ਆਤਮਾ ਦੇ ਕਰਮ ਕਾਰਨ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨਾਰਕੀ, ਪਸ਼ੂ ਆਦਿ।
ਕਰਮਵਾਦ :
ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭੇਦ, ਊਚ-ਨੀਚ, ਸੁੱਖੀ-ਦੁਖੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਰਮ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਖੁਦ ਹੀ ਕਰਮ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਸੁਖੀ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡੂੰਘੇ ਚਿੰਤਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕਰਮ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੰਭੀਰ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੈਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਤਮ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਕੰਪਨ ਤੋਂ ਦਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂ-ਪੁੰਜ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਕਰਮ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਨੂੰ ਜੋ ਗੁਲਾਮ ਕਰੇ ਉਹ ਹੀ ਕਰਮ ਹੈ। ਮਿਥਿਆ (ਗਲਤ ਸ਼ਰਧਾ) ਦਰਸ਼ਨ ਆਦਿ ਪਰਿਣਾਮਾਂ (ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ) ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਜੀਵ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਹਿ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਹੈ।
ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਮ ਦੋਹੇ ਸੁਤੰਤਰ ਪਦਾਰਥ ਹਨ। ਇੱਕ ਚੇਤਨ ਹੈ ਦੂਸਰਾ ਜੜ੍ਹ ਚੇਤਨ ਤੇ ਜੜ੍ਹ ਦਾ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵੇਭਾਵਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਣਮਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਦੇ ਪੰਜ ਕਾਰਨ ਹਨ : 1) ਮਿਥਿਆਤਵ, 2) ਅਵਰਤ, 3) ਪ੍ਰਮਾਦ, 4) ਕਸ਼ਾਏ, 5) ਯੋਗ।
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਹਨ : 1) ਕਸ਼ਾਏ 2) ਯੋਗ।
ਸ਼ਰੀਰ, ਬਾਣੀ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਇੱਕਠੀ ਕਿਰਿਆ ਯੋਗ ਹਨ। ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ ਆਦਿ ਮਾਨਸਿਕ ਆਵੇਗ (ਅਸਰ) ਕਸ਼ਾਏ ਹਨ। ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਰਸ ਬੰਧ ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਾਏ ਤੇ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਬੰਧਨ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਮ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਮਿਅੱਕ ਦਰਸ਼ਨ,
82
