________________
ਜੇਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਸੁੱਖ ਤੇ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸੁੱਖ ਦਾ ਹਰੇ ਭਰੇ ਬਾਗ ਲਹਿਰਾਉਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਹੋਵੇ, ਦੁੱਖ ਦੀ ਕਾਲੀ ਬਦਲੀ ਉਮਡ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਨਿਅਤੀ, ਕਰਮ, ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਕਾਲ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਨਿਅਤੀ, ਕਾਲ, ਕਰਮ, ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਸਾਰੇ ਦਾ ਮੇਲ ਕਰਨਾ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥਵਾਦ ਹੈ।
ਆਤਮਵਾਦ :
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਚੇਤੰਨ ਸਵਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਯੋਗ ਇਸਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਉਪਯੋਗ ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸੰਹਿ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਅਨਾਕਾਰ (ਬਕਲ ਰਹਿਤ) ਉਪਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਜੋ ਉਪਯੋਗ ਜਾਤੀ, ਗੁਣ, ਕਿਰਿਆ ਆਦਿ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਆਮ ਸਤਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਨਾਕਾਰ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਅਨੰਤ ਗੁਣ ਪਰਿਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਮੁੱਖ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਤੇ ਪਰਾਏ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦਰਵ, ਗੁਣ, ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਪਯੋਗ ਜੜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਪਯੋਗ (ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ) ਆਤਮਾ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ।
ਆਤਮਾ ਅਰੂਪੀ ਹੈ। ਉਹ ਨਾ ਇਸਤਰੀ ਹੈ ਨਾ ਪੁਰਸ਼। ਇਹ ਸਾਰੀ ਉਪਾਧਿਅ (ਗੁਣ) ਸਰੀਰ ਆਸ਼ਰਤ (ਸਹਾਰੇ) ਤੇ ਕਰਮਜਨਯ (ਕਰਮ ਤੋਂ ਪੈਦਾ) ਹਨ। ਆਤਮਾ ਸਾਸ਼ਵਤ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਅਸੰਖਿਆਤ ਦੇਸ਼ੀ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਆਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਕਰਮ ਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਧਾਰਨ
