________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 289 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
8.
ਸਾਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਿੱਛਲੇ ਅਧਿਐਨਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਵੈਦਿਕ, ਜੈਨ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਆਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ, ਵਿਵਹਾਰਕ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਆਂਸ਼ਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤਾਂ ਇਸ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਨਾ ਵਰਣਨਯੋਗਤਾ ਮੁਕਤੀ ਪਰਮ ਸੱਚ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਆਤਮ ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਆਵਾਗਮਨ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਉੱਠਦਾ। ਇਹ ਵਰਨਣ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਜਦ ਕੋਈ ਨਿਰਵਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਉਸ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਤਰ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਪੂਰਨ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਨਿਰਗੁਣ - ਸਗੁਣ ਹੈ, ਫੇਰ ਵੀ ਵਰਣਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕ੍ਰਮ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ।
