________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 262 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ; ਨਾਂ ਧਰਤੀ ਸੀ, ਨਾਂ ਅਕਾਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦਾ ਦੈਵੀ ਹੁਕਮ ਅਨੰਤ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਨਾਂ ਦਿਨ ਸੀ, ਨਾਂ ਚੰਦਰਮਾ, ਨਾਂ ਸੂਰਜ ਸੀ, ਨਾਂ ਭੋਜਨ, ਨਾਂ ਬਾਣੀ ਸੀ, ਨਾਂ ਹਵਾ, ਨਾਂ ਪਾਣੀ, ਨਾਂ ਉਤਪਤੀ, ਨਾਂ ਵਿਸਰਜਣ; ਨਾਂ ਜਾਣਾ, ਨਾਂ ਆਉਣਾ; ਨਾਂ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਾ, ਨਾਂ ਵਿਸ਼ਣੁ, ਨਾਂ ਮਹੇਸ਼, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ‘ਸੁੰਨ ਸਮਾਧ’ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਵਾਇ ਉਸ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ (ਏਕੋ ਸੋਈ) ਦੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ, ਉਹੀ ਲੁਪਤ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਰਹੱਸ ਵੀ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਲਈ ਰਾਮ, ਹਰਿ, ਗੋਬਿੰਦ, ਪ੍ਰਭ, ੜ੍ਹਮ, ਮੁਰਾਰੀ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੁਢਲੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਪਰਮਾਤਮਾਂ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ ਇਸ ਨੂੰ ਓ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਲਈ ਪਾਰਬ੍ਰਹੂਮ ਪਦ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਵਿਅਕਤ ਦੈਵੀ ਸੱਤਾ ਜੋ ਸਗੁਣ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਗੁਣ ਵੀ। | ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ: ਸਾਹਿਬ ਮੇਰਾ ਏਕੋ ਹੈ, ਏਕੋ ਹੈ ਭਾਈ ਏਕੋ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ, ਪੰਨਾ 350 | ਉਸ ਇੱਕ ਉੱਪਰ ਹੀ ਚਿੰਤਨ ਕਰੋ ਜੋ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਹੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ! ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋ। | ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਓ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਏਕੰਕਾਰ ਦੀ ਧੁਨੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਓ ਪਦ ਸਰਵਉੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜਦੋਕਿ ‘ਓਂਕਾਰ' ਪਦ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸਿਰਜਕ ਪੱਖ ਦਾ
