________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 250 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਬੁੱਧਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤਥਾਗਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਬੁੱਧਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਲਾਲ ਮੁਨੀ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤਿਸ਼ੇਸ਼ਠ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਸੁਗਤ (ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗਿਆ ਹੋਇਆ) ਇੱਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਹ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਯੋਗ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਬੁੱਧ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਅਰਹਤ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਹ ਜੋ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਤੋਹਫੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਅਰਥ ਵੀ ਹੈ, ਅਰਹਤ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਕਰਮ ਅਤੇ ਵਿਕਾਰ ਭਾਵ ਰੂਪ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਦਾ ਪਰਦਾ ਦੁਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇ।
ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਬੁੱਧ ਦੇ ਲਈ ਇਸਤਮਾਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੁਝ ਹਨ - ਕਾਰੂਨੀ, ਸ਼ਾਸਤਾ, ਮੁਕਤ, ਭਗਵੰਤ, ਮਾਰਜਿਤ, ਸਵਯੰਭ,
ਮਭੂਤ, ਧਰਮਭੂਤ ਆਦਿ। ਪੂਰਨ ਬੁੱਧ ਵਿੱਚ ਦਸ ਬਲ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵੈਸ਼ਾਰਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੋਈ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਫਲਾਣੇ ਤੱਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਇਹ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ਾਰਧ ਹਨ - ਧਰਮਗਿਤਾ, ਆਸ਼ਰਵਸ਼ਾਏਦਾਨ, ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਗਿਆਨ, ਦੁੱਖਕਸਾਏਮਾਰਗਿਆਨ। | ਦਸ ਫਲ ਅਤੇ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਬੁੱਧ ਦੇ 18 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਗੁਣ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਵੈਨਿਕ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਵੈਨਿਕ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂ ਅਸਧਾਰਨ। ਇਹ ਧਰਮ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖਸਿਅਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਧਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਸ਼ਖਸਿਅਤਾਂ ਤੋਂ ਬੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ਖਸ਼ਿਅਤ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ 18 ਧਰਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ - ਦਸ ਬਲ, ਚਾਰ ਵਿਸ਼ਾਰਧ, ਤਿੰਨ ਸਮ੍ਰਿਤਯੂਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮਹਾਕਰੁਣਾ। ਸਥਾਨਅਵਸਥਾ ਗਿਆਨ, ਕਰਮ ਵਿਪਾਕ ਗਿਆਨ, ਧਿਆਨ, ਵਿਮੋਕਸ਼, ਸਮਾਧੀ, ਸਮਾਪੱਤੀ,
