________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: / 232
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
6
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਹਿਤ ਮੰਦ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਸਾਰਕ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਰਾ ਸਵਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੇ ਭਿਕਸ਼ੂਓ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬਿਨੈ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਸਵਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਮੁਕਤੀ ਰਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ”।
ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਗਤ ਧਰਮ (ਪਾਲੀ ਧੱਮ) ਸ਼ਬਦ ਅਨੇਕਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਤਮਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਡਾ: ਲਾਲ ਮਨੀ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਿਰਵਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਸ਼ਬਦ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਕੀਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ, ਗੁਣ, ਕਰਤੱਵ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਧਨਾ, ਦਯਾ ਆਦਿ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਖਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਗਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਵਤ ਅਤੇ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਸਿਧਾਂਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲਭੂਤ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਉਹ ਹਨ ਨਿਰਵਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਰਗ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਿਰਵਾਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਮਾਰਗ ਧਰਮ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਵਿਮੁਕਤੀ (ਪਾਲੀ ਵਿਮੁਕਤੀ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬੇਕਾਰ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਨਿਵਰਤੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਰਗ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿਮੁਕਤੀ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੁੱਧੀ ਮਾਰਗ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ
ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਦੋ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਨਿਰੋਧ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੁੱਖ, ਕਸ਼ਟ, ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤ, ਦੰਡ,
