________________
( ਪ੍ਰਾਕਥਨ
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ ਜੈਨ ਨੂੰ ਹੈ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਣਾਂ ਅਤੇ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਖਾਏ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ
ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਕਈ ਹਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਬਾਕੀ ਏ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਰਗ। ਇਹ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਨੂੰ ਵੀ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ ਲੈ ਲੇਖਕ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਕਤੀ (ਨਿਰਵਾਣ) ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ
ਦਰਸ਼ਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਬਾਹਮਣ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ
ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਵੈਦਿਕ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸੋਧ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੱਤ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ਼ ‘ਤੇ ਨੂੰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਤਮਵਾਦ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨਾਤਮਵਾਦ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ , ਹੋਏ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਬਹੁ ਤੱਤਵਾਦ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਤੀਸਰੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ, ਚੋਥੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਹੈ। ਪੰਜਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਹੈ। ਛੇਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਵਾਣ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਤਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਰਵਾਣ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 8
