________________
11. ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨਾ ਧਰਮ ਹੈ।
12. ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਨਾ ਰੱਖਣਾ ਧਰਮ
ਆਦਿ}
ਤੁਹਾਨੇ ਸਭ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਬਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹਨ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਉੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੋਈ ਇੱਕ ਉੱਤਰ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤਰ ‘ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਸਕਣ? ਨਹੀਂ ਇੱਕ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ। ਇੱਕ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਹਿੰਸਾ ਪਰਮੋ ਧਰਮ, ਅਰਥਾਤ ਅਹਿੰਸਾ ਪਰਮ ਧਰਮ ਹੈ ਇਹ ਉੱਤਰ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਮਤ ਹਨ ਜੋ ਬਲੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਹੈ
I
ਉਹ ਧਰਮ ਜੋ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਗਤ ਦਾ ਧਰਮ ਹੋਵੇ, ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਉਹ ਧਰਮ? ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਸਮਾਧਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਵਸਤੂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈ।
ਇਸ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਸਮਝੋ, ਸੁਭਾ ਕੀ ਹੈ? ਸੁਭਾਅ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ? ਸੁਭਾਅ ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਸਵ ਅਤੇ ਭਾਵ, ਸਵ ਅਰਥਾਤ ਅਪਣਾ, ਭਾਵ ਅਰਥਾਤ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ। ਅਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਥਿਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲਵੋ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਕੀ ਹੈ? ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਕੀ ਹੈ? ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਸ਼ੀਤਲਤਾ, ਤੁਸੀਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅੱਗ ਦੀ ਆਂਚ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਤਾਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਠੰਡਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਠੰਡਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੁਭਾਅ ਭਾਵ ਉਹ ਅਵੱਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕੀਤਾ ਨਾ ਜਾਵੇ ਜੋ ਅਪਣਾ ਆਪ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਮੂਲ਼ ਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ
ਆਤਮ ਧਿਆਨ
72
