________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
'शांतिपर्वातील' ५९ व्या अध्यायात चार अर्थशास्त्रकारांची नावे येतात. ती अशीविशालाक्ष, बाहुदन्ती, बृहस्पति आणि उशनस् (शुक्र). ही चारही नावे कौटिलीय अर्थशास्त्रात पूर्वसूरींची नावे म्हणून नोंदविली आहेत. हे पाहून प्रस्तुत श्लोकाचा प्रक्षेप करणाऱ्याने त्याच्याच जोडीला, कौटिल्याचेही नाव घुसडले असावे.
सारांश काय तर, विदुराच्या मुखातून कौटिल्याचा केलेला उल्लेख, प्रमाणित मानता येत नाही.
नाहा.
२) स्कन्दपुराण आणि मत्स्यपुराणातील राजर्षि चाणक्य :
'स्कन्दपुराणाच्या' रेवाखंडाच्या १५५ व्या अध्यायात शुक्लतीर्थ नावाच्या तीर्थक्षेत्राचा महिमा सांगण्यासाठी, एक छोटासा कथाभाग दिला आहे. तेथे म्हटले आहे की- ‘इक्ष्वाकुसंभवो राजा चाणक्यो नाम धार्मिक:' अर्थात् फार प्राचीन काळी इक्ष्वाकुवंशात चाणक्य नावाचा धार्मिक राजा होऊन गेला. कथाभागाच्या अखेरीस म्हटले आहे की, आयुष्याच्या शेवटी तो शुक्लतीर्थास गेला. त्याने अतिशय उदारपणे गोदान आणि सुवर्णदान केले. त्याने त्याच ठिकाणी सिद्धी प्राप्त केली.
'मत्स्यपुराणाच्या' १९२.१४ मध्ये हाच आशय पुढीलप्रमाणे व्यक्त केला आहे
शुक्लतीर्थं महापुण्यं नर्मदायां व्यवस्थितम् ।
चाणक्यो नाम राजर्षिः सिद्धिं तत्र समागतः ।। या उल्लेखावरून कोणाही सुबुद्ध माणसाला सहज कळून चुकेल की, चाणक्य हे नामसाम्य असले तरी इक्ष्वाकुवंशात जन्मलेल्या या ऋषितुल्य राजाचा, चंद्रगुप्त मौर्याचा अमात्य असलेल्या ब्राह्मण चाणक्याशी काडीमात्र संबंध नाही. तथापि हरिषेण या
३३
