________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
होतात. तरीही भारतीय विचारवंतांची एक पठडीच अशी पडून गेली आहे की, कोणत्याही महत्त्वाच्या मुद्यावर आधी ब्राह्मण अथवा हिंदू परंपरा नोंदवायची, नंतर बौद्धांचा शोध घ्यायचा व शेवटी शक्य झाल्यास जैन उल्लेखांची छाननी करायची. त्या पठडीला अनुसरूनच येथे आधी ब्राह्मण परंपरेतील उल्लेख नोंदविले आहेत. अन्यथा जैन परंपरेने प्राचीन काळापासून कसोशीने जपलेला चाणक्य, या पुस्तकाच्या वाचनानंतर वाचकांच्या समोर येईलच. १) महाभारत (आदिपर्व) :
आदिपर्वाच्या परिशिष्टात, नीतिनिपुण विदुराच्या तोंडी, कौटिल्याचा निर्देश पुढीलप्रमाणे केला आहे -
विदुरो धृतराष्ट्रस्य जानन्सर्वं मनोगतम् । केनायं विधिना सृष्टः कौटिल्य: कपटालयः ।।
महाभारत (आदिपर्व), परिशिष्ट ८५.१०.२ या श्लोकात कौटिल्याचा उल्लेख ‘कपटाचे आलय (निवासस्थान)' असा केला आहे. मागचा पुढचा संदर्भ पाहता, 'चाणक्याची काही तरी हकिगत येथे आढळेल'अशा अपेक्षेने पाहिले तर पदरी निराशाच येते. भांडारकर प्राच्यविद्या संस्थेने तयार केलेल्या महाभारताच्या चिकित्सक आवृत्तीत, मूळ संहितेतून हा भाग वगळला आहे. कालविपर्यास दिसत असल्यामुळे अर्थातच हा उल्लेख प्रक्षिप्त म्हणून गाळला असावा. कारण इसवीसनपूर्व चौथ्या शतकात होऊन गेलेल्या चाणक्याचा उल्लेख, महाभारतातील विदुराच्या तोंडी घालणे, हे कालदृष्ट्या अतिशय विपरीत ठरेल. ब्राह्मण परंपरेत चाणक्याविषयी निंदात्मक सूर आळवला जाऊ लागल्यानंतर म्हणजे इसवी सनाच्या सातव्या-आठव्या शतकानंतर, महाभारतात हा श्लोक घुसडला असावा. महाभारताच्या
३२
