________________
उपसंहार
कोणत्याही एका वस्तूकडे, व्यक्तीकडे अथवा घटनेकडे एकाच दृष्टिकोणातून न बघता, विविध अंगांनी त्यावर प्रकाश टाकला की, एक वस्तुस्थिती प्रामुख्याने नजरेत भरते. कोणतीही सद्-वस्तू कूटस्थ नित्य नसून, काही अंशांनी स्थिर तर काही अंशांनी परिवर्तनशील असते. जैन परिभाषेत यालाच 'द्रव्यत्वाने स्थिर' आणि ‘पर्यायत्वाने परिवर्तनशील' मानले जाते. हेच तथ्य सैद्धांतिक दृष्टीने ‘अनेकांतवाद' असे संबोधले जाते. जैनांनी विशेष विकसित केलेले हे पद्धतिशास्त्र, जैनांनी जपलेल्या चाणक्याला लावले तर ते अधिक अन्वर्थक होईल, असे वाटल्यामुळे अशी विविधांगी विचारपद्धती हे पुस्तक तयार करीत असताना उपयोजित केली.
प्रथमतः हिंदू संदर्भ नोंदविले. त्यानंतर जैन संदर्भापैकी श्वेतांबर आणि दिगंबर संदर्भ जसे आहेत तसे नमूद केले. त्या सर्वांची कालक्रमाने जुळणी केल्यावर कथाभागांमध्ये खोलवर शिरून, त्यांचा अन्वयार्थ लावण्याचा प्रयत्न केला. भाषांतर, अन्वयार्थ आणि निरीक्षणे देताना, तौलनिक दृष्टिकोणही नजरेआड केला नाही. यानंतर सर्व सुटे सुटे कथाभाग एकत्र करून, त्याला थोडी कल्पनारम्यतेची जोड देऊन, सलग चाणक्यचरित्र लिहून काढले. त्यावेळी फक्त रंजकता' हाच निकष डोळ्यासमोर ठेवला.
चाणक्याचे सलग रेखीव चरित्र ब्राह्मण परंपरेत उपलब्ध नसले तरी कौटिलीय अर्थशास्त्र ही त्याची अजरामर कृती उपलब्ध असल्याने, ती नजरेसमोर ठेवून, पुन्हा एकदा जैन साहित्यातील चाणक्याचा धांडोळा घेतला. हे करीत असताना तेच जैन साहित्य पुन्हा एकदा नव्याने निखरून नजरेसमोर आले. कौटिलीय अर्थशास्त्राचा अभ्यास करताना, त्यातील सूत्रांमध्ये बद्ध असलेली अर्थशास्त्रीय आणि राजनैतिक तथ्ये न पाहता, त्यातील सामाजिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक तपशिलांवर अधिक भर दिला. याचा फायदा असा झाला की, कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या अभ्यासकांनी आजवर नजरेस
२८२
