________________ कथाबाह्य संदर्भ जाणवते. ब्राह्मण परंपरेने चाणक्याच्या मृत्यूबाबत मौनच पाळणे पसंत केलेले दिसते. (12) व्यवहारभाष्य या ग्रंथाचे अर्धमागधी आगमांवरील टीकासाहित्यात एक वैशिष्ट्यपूर्ण स्थान आहे. अशी मान्यता आहे की कल्पभाष्य, निशीथभाष्य आणि व्यवहारभाष्य ही तीनही भाष्ये इसवी सनाच्या चौथ्या-पाचव्या शतकात आर्ष-प्राकृतात अथवा प्राचीन जैन महाराष्ट्रीत लिहिली गेली. या भाष्यगाथा, नियुक्तिगाथांमध्ये मिश्रित स्वरूपात आढळून येतात. कल्प, निशीथ आणि व्यवहारसूत्रांचा मुख्य उद्देश, साधुआचाराची नियमावली तयार करणे हा असला तरी या भाष्यगाथांमध्ये दंतकथा, आख्यायिका आणि अनुश्रुति या संक्षिप्त स्वरूपात सूचित करून ठेवल्या आहेत. व्यवहारभाष्याच्या मूळ गाथांमध्ये तीन ठिकाणी चाणक्यविषयक घटनांचे सूचन केलेले दिसते. इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात मलयगिरीने लिहिलेल्या टीकेच्या मदतीखेरीज त्यातील मूळ कथेचा गाभा उलगडणे, जवळजवळ अशक्य आहे. या ठिकाणी व्यवहारभाष्याने सूचित केलेली कथा केवळ संक्षिप्त स्वरूपात नोंदविलेली आहे. (अ) व्यवहारभाष्य 1.91 (716) मध्ये असे म्हटले आहे की, नंदे भोइय खण्णा आरक्खिय घडण गेरु नलदामे / मुईग गेह डहणा ठवणा भत्ते सुकत्तसिरा / / पाटलिपुत्रात गुप्तपणे नंदाची जी पक्षपाती माणसे रहात होती त्यांचा काटा काढण्यासाठी चाणक्याने नलदाम नावाच्या विणकराची नेमणूक केली. संकट मुळापासून नष्ट करण्याचा नलदामाचा स्वभाव ओळखून, चाणक्याने त्याला आरक्षक' पद दिले. 145
