________________
चाणक्याची जीवनकथा
काढल्याशिवाय रहात नाही, असा राजनीतीतील सिद्धांत आहे. चंद्रगुप्तावर कोणताही कलंक न येता, अनायासेच जर पर्वतकाचा काटा दूर होतो आहे, तर चंद्रगुप्ताला मगधाचा एकमेव सम्राट बनविण्याचे माझे स्वप्न, आपोआपच पूर्ण होत आहे." यथाकाल हिमवंत शिखराचा राजा पर्वतक मरण पावला. चंद्रगुप्त दोन्ही राज्यांचा स्वामी झाला. त्याचे एकछत्री साम्राज्य घोषित करण्यासाठी, चाणक्याने महावीरनिर्वाणानंतर १५५ वर्षांनी चंद्रगुप्त मौर्याला मगधाच्या सिंहासनावर बसवून, राज्याभिषेक केला.
नलदामाकडून नंदपुरुषांचा बंदोबस्त कुसुमपुरात (पाटलिपुत्रात) नवाच उपद्रव उद्भवला होता. नंदांच्या संपर्कातले स्वजन-परिजन, नोकर-चाकर, दास-दासी आणि आश्रित या सर्वांचा पोषणकर्ता अचानक निघून गेल्यामुळे, त्यांच्यापुढे उपजीविकेचा प्रश्न उभा राहिला. चाणक्याचे हेर पाळतीवर असल्याने, त्यांना उघडपणे कामधंदाही करता येईना. नगराच्या आसपास गुप्त ठिकाणी राहून, हे सर्व लोक रात्री-बेरात्री नगरात शिरून, चोऱ्यामाऱ्या करू लागले. त्यांच्यापैकी जे सशस्त्र होते, ते किरकोळ हल्ले करून, लूटमारही करू लागले. या सर्वांचा बंदोबस्त करण्यासाठी एका दक्ष कोतवालाची (नगररक्षकाची) आवश्यकता होती. नीट पारख केल्याशिवाय, कोणाचीही नेमणूक करावयाची नाही, हे चाणक्याचे तत्त्व होते. बलदंड शरीरयष्टीच्या, उग्र आणि बुद्धिमान माणसाचा, चाणक्य शोध घेऊ लागला.
एकदा चाणक्य असाच वेषांतर करून, नगराबाहेरील प्रदेशात फेरफटका मारत होता. त्याने पाहिले की, ‘नलदाम' नावाचा एक उंचनिंच काटक आणि गंभीर चेहऱ्याचा
९७
