________________
अध्ययन १ गा. १ मुखवस्त्रिकाविचारः सादियतनाया अनुपपत्तेः । - अनेन सूत्रेण 'उच्छ्वासादिकाले आस्यकपोपकपरिपिधानं पाणिना विधेय मिति बोधयतो भगवतस्तात्पर्य मुखवत्रिकया पिधाने कल्पयन्तः पण्डिताभिमानिन एवमनुयोक्तव्याः-'पाणि' शब्दस्य मुखवस्विकारूपोऽर्थः किं वाच्यो लक्ष्यो व्यङ्गयो वा ? । नायः, अभिधाशक्तिग्राहकव्याकरणकोशादिभिरुक्तार्थालाभात् , 'पञ्चशाखः शयः पाणि'-रित्यमरकोशव्याख्यायां पञ्च शाखा इवागुलयोऽस्येति ‘पञ्चशाखा, शेतेऽस्मिन् सर्वमिति शयः, ('पुसि' ३३२१२११) घः' पणायमुख ढंक लेनेपर भी नाकसे निकलनेवाले उच्छास आदिकी यतना नहीं हो सकती।
। इस सूत्रसे 'उच्छ्वास लेते समय आस्यक और पोपक (मलद्वार)को हाथसे ढंक लेना चाहिए,' ऐसा. भगवान् यताते हैं, फिरभी नामधारी पंडित 'मुखवस्त्रिकासे ढंकना चाहिए' ऐसा अर्थ निकालते हैं । उनसे हम पूछते हैं कि तुम हाथका अर्थ मुखवत्रिका करते हो सो वह अर्थ वाच्य है, या लक्ष्य है या व्यङ्गय है । पहला पक्ष तो ठीक नहीं है, क्योंकि अमिधा शक्तिके ग्राहक व्याकरण कोश आदिकोंमें यह अर्थ नहीं मिलता। अमरकोशमें हाथके तीन नाम दिये हैं-(१) पञ्चशाख (२) शय और (३) पाणि । व्याख्यामें बताया है कि शाखा जैसी पाँच अंगुलियाँ होती हैं इसलिए इसे पञ्चशाख कहते हैं। उसमें सब वस्तुएँ सोती (रखी जाती) हैं इसलिए शय कहते हैं। उससे सब लेनदेन લેવા છતાં પણ નાકથી નીકળનાર ઉદ્ઘાસ આદિની યતના થઈ શકતી નથી. - આ સૂત્રથી ઉચ્છવાસ લેતી વખતે આસ્યક અને પિષક (મલદાર) ને હાથથી ઢાંકી લેવું જોઈએ એમ ભગવાન્ બતાવે છે; છતાં પણ નામધારી પંડિત મુખવસ્ત્રિકાથી ઢાંકવું જોઈએ એ અર્થ કાઢે છે. એમને અમે પૂછીએ છીએ કે તમે હાથનો અર્થ મુખવસ્ત્રિ કરે છે, તે એ અર્થ વાચ છે, યા લક્ષ્ય છે કે વ્યંગ્ય છે? પહેલો પક્ષ તે બરાબર નથી કારણ કે અભિધા શક્તિના ગ્રાહક વ્યાકરણે કેશ આદિમાં એ અર્થ નથી મળતું. અમરકેશમાં હાથનાં तय नाम मान्य छे. (१) यशाम, (२) शय मन (3) पाणि. व्यायामा બતાવ્યું છે કે શાખા જેવી પાંચ આંગળીઓ હોય છે તેથી તેને “પંચશાખ” ४९ छे. सभी मधा वस्तुमा सूमे (रामपामा भावे) तथा ते 'शय"
