Page Text
________________
विपाकचन्द्रिका टीका, अवतरणिका
संसारपरिभ्रमणजनकं साम्पराथिकं कर्म वध्नतां सकपायजीवानां किं तत्कर्मवन्धस्तुल्य एव भवति, उत तत्र विशेषः । . उच्यते-अस्ति विशेषः, जीवानां हि परिणामोऽनेकरूपस्त दात् कर्मवन्धा नियमतः प्रतिविशिष्टा एव भवन्ति । तुल्या अतुल्याश्च कर्मवन्धा भवन्ति, न तु नियमतस्तुल्या एव भवन्ति, नापि वा नियमतोऽतुल्या एव । कदाचित् कदाचित् तुल्यपरिणामानां तुल्या अपि भवन्ति, विषमपरिणामानामतुल्याश्च । ननु कतिविधास्ते परिणामा येषां विशेषाः कर्मवन्धान विशेषयन्ति ? ।
उच्यते-तीव्र-मन्द-मध्यमभावास्तथा ज्ञातभावोऽज्ञातभावश्च कर्मवन्धानां विशेष हेतवो भवन्ति, एवं वीयविशेषस्तथाऽधिकरणविशेषोऽपि तत्र हेतुः।
तत्र तीवः प्रकृष्टो भावः परिणामस्तीवभावः, स च सातिशयः, तद्यथा-तीवस्तीव्रतरस्तीव्रतम इति । कारणभेदात् कार्यभेदो भवति, कार्यभेदोऽपि कारणभेदं ज्ञापयति, अतः परिणाममात्रापेक्षया आत्मा कर्म बध्नाति । तथा मन्दभाग, मध्यमभाव, ज्ञातभाव, अज्ञातभाव, वीर्यविशेष और अधिकरण-विशेष से इल आस्रव में विशेषता मानी गई है । जीवों के परिणाम जब अनेकरूप होते हैं तब उनके भेद से आये हुए कर्मों का बंध भी अनेक प्रकार का होता है-कभी तुल्य भी होता है और कभी अतुल्य भी होता है, यह नियम नहीं है कि तुल्य ही हो या अतुल्य ही हो । तुल्यपरिणामवाले जीवों के कमों का बंध तुल्य और अतुल्यपरिणामवाले जीवों के कसों का बंध अतुल्य भी होता है। अत्यन्त बढे हुए क्रोधादि कषायों द्वारा जो प्रकृष्ट-तीव्रपरिणाम होते हैं वे तीव्रभाव हैं । “तीव्रभाव" यह सामान्य शब्द है। तीव्र, तीव्रतर और तीव्रतम इस प्रकार इस भावकी ३ अवस्थाएँ होती हैं, જ્ઞાતભાવ, અજ્ઞાતભાવ, વીર્યવિશેષ અને અધિકરણવિશેષથી એ અસવમાં વિશેષતા માનવામાં આવી છે. " - જેના પરિણામ જ્યારે અનેકરૂપ થાય છે, ત્યારે તેના ભેદથી કર્મના બંધ પણ અનેક પ્રકારના થઈ જાય છે. કયારેક સમાન પણ હોય છે, અને કયારેક અસમાન પણ થાય છે. આ નિયમ નથી કે સમાન કે અસમાન જ હોય. સમાનપરિણામવાળા જીવોને કર્મોને બંધ સમાન અને અસમાનપરિણામવાળી ને કર્મોને બંધ અસમાન પણ હોય છે, બહુજ વધેલા કે ધાદિક કંપા દ્વારા જે પ્રકૃ-તીવ્ર પરિણામ થાય છે તે તીવ્રભાવ છે. “તીવ્રભાવ” આ સામાન્ય શબ્દ છે. તીવ્ર, તીવ્રતર અને તીવ્રતમ એ પ્રમાણે આ ભાવની ત્રણ અવસ્થાઓ થાય છે, તેની ત્રણ અવસ્થાએ થવાનું કારણ,
| SR No. | 009356 |
| Book Title | Vipaksutram |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1959 |
| Total Pages | 825 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & agam_vipakshrut |
| File Size | 58 MB |