________________
• ननु साधकबाधक प्रमाणामावादात्मनः सशयविषयवास्थिति चेम, तत्साधकानुमानममाणस्य सत्वाद । तथाहि-मात्मा अस्ति, अब पश्यामि, जिघ्रामीत्याधनुगत प्रतीतेरन्यथानुपपत्तेः, अह द्रष्टाऽस्मि, अह प्राताऽस्मि, अह रसास्वादकोऽस्मि श्रोताचाऽस्मि, इत्येव लोके प्रत्येकजीवस्यानुभवो भवति । यद्यात्मनोऽसहुआ भी उपलब्ध नहीं होवे तो उसका अभाव नहीं किया जा सकता है। जैसे इन्द्रियग्राह्य घट यदि हमे किसी प्रदेश विशेषमें उपलब्ध नहीं होता है तो कह दिया जाता है कि यहा पर घट नहीं है। परन्तु जो मूल में ही इन्द्रियोका विषय नहीं रो सकता है उसकेअनुपलब्ध (नहीं मिलने से) होनेसे अभावका निश्चय नहीं हो सकता है। जैसे पिशाच आदि, इन्द्रियोके अविपयभूत हैं, अतः अनुपलब्ध होनेसे क्या कोई इनके अभावका निश्चय कर सकता है ? ऐसा करना प्रत्युत कथाचित् सहायका कारण बन जाता है। __ यदि इस पर यों कहा जाय कि "आत्माके जब साधक एव बाधक प्रमाण नहीं है तो आत्माको सशय ज्ञानका ही विषय क्यों न मान लिया जाय। साधक बाधक प्रमाणके अभावमें ही तो सशय उत्पन्न होता है" सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं माना जा सकता है। कारण कि आत्माका साधक प्रमाण मौजूद है और वह है अनुमान प्रमाण-'मैं देखता हूँ मैं सूचता हू' इत्यादि जो एकाकार प्रतीति होती है वह यदि आत्मा नहीं યમા ગ્રાહ્ય થવા છતા પણ ઉપલબ્ધ ન હોય તે તેને અભાવ માનો એ વાત પણ બરાબર નથી જેમ ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય ઘટ આદિ આપણને કોઈ પ્રદેશ વિશેષમાં ઉપલબ્ધ નથી થતા તે કહી દેવાય છે કે, અહિં ઘટ નથી પરંતુ જ્યા મૂળમાં જ ઇન્દ્રિયને વિષય નથી બની શકતે એને અનુપલબ્ધ (ન મળવાથી) થવાથીઅભાવને નિશ્ચય નથી કરી શકાતે જેમ પિશાચ આદિઈન્દ્રિયોથી અવિષય ભૂત છે, આથી અનુપલબ્ધ હેવાથી શુ કોઈ એના અભાવને નિશ્ચય કરી શકે છે એમ કરવું આપના તરફથી ઉપસ્થીત કરવામાં આવેલા સ શયનું કારણ બની જાય છે જે આના ઉપર એવું કહેવામાં આવે કે, “આત્માને જે સા ધક અને બાધક પ્રમાણ નથી તે આત્માને સશય જ્ઞાન વિષય જ શા માટે માની લેવામાં આવે ? સાધક બાધક પ્રમાણના અભાવમાં જ તે સ શય ઉત્પન્ન થાય છે ” તે આ પ્રમાણે કહેવું બરાબર મનાતું નથી કારણ કે, આત્માનું સાધક પ્રમાણ મોજુદ છે અને તે છે અનુમાન પ્રમાણે હું જે શક હું છું હું ઈત્યાદિ જે એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તે જે કદાચ
