________________
-
-
मुनितोषणी टीका, प्रतिक्रमणाध्ययनम्-४
'राज्योपभोगशयनाऽऽसनवाहनेपु,
स्त्रीगन्धमाल्यमणिरत्नविभूपणेषु । यत्राभिलापमतिमात्रमुपैति मोहाद्
ध्यान तदातमिति समवदन्ति तज्ज्ञाः ॥१॥' इति ____ 'रुदेण झाणेण' रौद्रेण ध्यानेन, रोदयति अन्तर्भावितण्यर्थत्वात् सहमोपघातादिपरिणामयुक्तो जीवो व्यथयति पराननेनेति रुद्रः, यद्वा रुद्र इव चण्डस्वादुद्रस्तस्य कर्म रौद्र, तेन ध्यानेन हिंसाबतिक्रौर्यभावोपहतेनेत्यर्थः, एतचोक्तम्--
'सछेदनैर्दहन-भजन-मारणश्च,
वन्ध-महार-दमनैविनिकृन्तनश्च रागोदयो भवति येन न चानुकम्पा,
ध्यान तु रौद्रमिति तत्मवदन्ति तज्ज्ञा. ॥२॥ इति । मोहवश राज्य के उपभोग, शय्या, आसन, हाथी, घोडे आदि वाहन, स्त्री, गन्ध, माला, मणि, रत्न, भूषण आदि की इच्छा उत्पन्न हो उसे और इससे विपरीत सयोगों की अनिच्छा करना 'आतध्यान है।
(२) उपघात आदि परिणामों से जो जीव को रुलाये अर्थात् दुखी करे, अथवा अत्यन्त क्रूर आत्माका जो कर्म (आत्मपरिणामरूप क्रियाविशेष) उसको 'रौद्रध्यान' कहते हैं, जैसे कहा है- जिससे छेदन-भेदन-दहन-मारण-बन्धन-प्रहरण-दमन-कर्तन સગ અને અનિષ્ટના વિયેગનું ચિન્તન કરવું, જેમકે-જેમા મેહવશ રાજ્યના ઉપભોગ शय्या, भासन, साथी, घास माह 81, सी, गन्ध, भात, भय, २न, भूषष्य વગેરેની ઈરછા ઉત્પન્ન થાય છે અને એ સર્વથી વિપરીત સવેગની અનિચ્છા કરવી તે આ ધ્યાન કહેવાય છે.
(૨) ઉપઘાત–વગેરે પરિણામોથી જીવને રડાવે અર્થાત-દુ ખી કરે, અથવા અત્યત દૂર આત્માનું જે કર્મ (આત્મપરિણામરૂપ ક્રિયાવિશેષ) તેને રોકધ્યાન' કહે છે જેમ કહ્યુ છે કે જેના દ્વારા છેદન, ભેદન, દહન, મારણ, બ ધન, પ્રહરણ, દમન, કર્તન (કાપવું) વગેરેના કારણથી રાગ-દ્વેષને ઉદય થાય અને દયા
