Page Text
________________
प्रेमययोधिनी टीका पद १५ सू० ९ इन्द्रियावायादिनिरुपणम् क्रियते अर्थेऽनेनेति व्यञ्जनम्, प्रदीपेन घट इवेति, तच्च व्यञ्जनम् उपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणत द्रव्याणाञ्च परस्परं सम्वन्धरूपं बोध्यम्, सम्बन्धे सत्येव अर्थः श्रोत्रादीन्द्रियेण अभिव्यङ्वतुशक्यो-भवति नान्यथा, अतएवेन्द्रियार्थसम्बन्धो व्यञ्जनमिति सिद्धम्, तथाचोक्तम्'वंजिइ जेणत्यो घडोव्वदीवेण वंजणं तं च । उवगरणिदियसदाइ परिणय दव्वसंबंधो ॥१', व्यज्यते येनार्थों घट इव दीपेन व्यञ्जनम्, वच्चोपकरणेन्द्रिय शब्दादि परिणतद्रव्य सम्बन्धः, ॥१॥, तेन व्यञ्जनेन-तथाविधसम्बन्धेन अवग्रहणं-सम्वध्यमानस्य शब्दादिरूपार्थस्या व्यक्तरूपः परिच्छेदी व्यञ्जनावग्रहः, अथवा-व्यज्यन्ते इति व्युत्पत्त्या वाहुलकात् कर्मणि. अनट्, व्यञ्जनानां-शब्दाघात्मकतया परिणतानां द्रव्याणा मुपकरणेन्द्रियसम्प्राप्तानामवग्रहः-- अव्यक्तात्मकः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, अथ व्यञ्जनावग्रहस्यैव प्रथमं जायमानत्वेन पश्चात् जार्यमानस्यापि अर्थावग्रहस्य कथं प्रथममुपन्यासः कृत इति चेदत्रोच्यते-अर्थावग्रहस्य स्पष्ट 'मात्र का ग्रहण अवग्रह कहलाता है। जैसे दीपक के द्वारा घट व्यक्त किया जाता है, उसी प्रकार जिसके द्वारा अर्थ व्यक्त किया जाय वह व्यंजन अर्थात् उपकरण द्रव्येन्द्रिय और शब्दादि रूप में परिणत द्रव्यों का परस्पर संबंध । क्योंकि संबंध होने पर ही श्रोत्रेन्द्रिय आदि शब्द आदि विषयां को व्यक्त करने में समर्थ होती हैं, अन्यथा नहीं। अतः इन्द्रिय और उसके विषय का संबंध व्यंजना कहलाता है। कहा भी है-जिसके द्वारा अर्थ व्यक्त किया जाता है, वह व्यंजन कहलाता है, जैसे दीपक के द्वारा घट व्यक्त किया जाता है। उपकरणेन्द्रिय और शब्द आदि के रूप में परिणत द्रव्यों का संबंध व्यंजन है ।' तात्पर्य यह है कि इन्द्रियों के साथ सम्बद्ध होने वाले शब्द आदि रूप अर्थ का अव्यक्त ज्ञान व्यंजनावग्रह कहलाता है। अथवा जो व्यक्त किये जाएं वे शब्दादि व्यंजन कहलाते हैं । उपकरणेन्द्रिय को प्राप्त शब्द आदि द्रव्यों का अव्यक्त ज्ञान व्यंजनावग्रह कहा जाता है।
शंका-व्यंजनावग्रह पहले उत्पन्न होता है और अर्थावग्रह याद में, ऐसी દીપકના દ્વારા ઘર વ્યક્ત કરાય છે, એ જ પ્રકારે. જેના દ્વારા અથવ્યક્ત કરાય તે વ્યંજન અર્થાત ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય અને શબ્દાદિ રૂપમાં પરિણુત દ્રવ્યનો પરસ્પર સમ્બન્ધ કેમકે સબન્યા હોવાથી જ શ્રેગ્નેન્દ્રિય આદિ શબ્દ આદિ વિષયોને વ્યક્ત કરવામાં સમર્થ થાય છે. અન્યથા નહી અત. ઈન્દ્રિય અને તેના વિધયને સમ્બન્ધ વ્યંજના કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે—જેના દ્વારા અર્થ વ્યક્ત કરાય છે, તે વ્યંજન કહેવાય છે, જેમકે દીપકના દ્વારા ઘટ વ્યક્ત કરાય છે ઉપકરણેન્દ્રિય અને શબ્દ આદિના રૂપમાં પરિણુત દ્રવ્યનો સમ્બન્ધ વ્યંજના છે “તાત્પર્ય એ છે કે ઈન્દ્રિયની સાથે સમ્બન્ધ ધરાવનાર શબ્દ આદિ રૂપ અવ્યક્ત જ્ઞા વ્યંજનાવગ્રહ કહેવાય છે અથવા જે વ્યક્ત કરાય તે શબ્દાદિ વ્યંજન કહેવાય છે. ઉપકરણેન્દ્રિયને પ્રાપ્ત શબ્દ આદિ દ્રવ્યોનુ અવ્યક્ત જ્ઞાન વ્યંજનાવગ્રહ કહેવાય છે.
શંકા-વ્યંજનાવગ્રહ પહેલા ઉત્પન્ન થાય છે અને અર્થાવગ્રહ બાદ એવી સ્થિતિમાં,
| SR No. | 009340 |
| Book Title | Pragnapanasutram Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1977 |
| Total Pages | 881 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & agam_pragyapana |
| File Size | 64 MB |