Pragnapanasutram Part 02

SR No.: 009339
Original Sutra Author: N/A
Author: Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Publication Year: 1975
Total Pages: 1196
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & agam_pragyapana
File Size: 80 MB

Page 529

प्रमैयबोधिनी टीका पद ५ सू.०१ पर्यायभेदनिरूपणम्
५४३ पर्यवाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-जीवपज्जवाय, अजीवपज्जवाय जीवपर्यवाश्च, अजीवपर्यवाश्थ, तर पर्यवा:-पर्यायाः सुणाः विशेषाः धर्माः इत्यो सामानार्थाः अबसेयाः औदयिकादि भावानाञ्च जीवाश्रयतया प्रसिद्धत्वेऽपि पुदगलवृत्तित्वेनापि उपलब्धेः जीवाजीवभेदेनौदयिकादि भावस्य द्वैविध्यात् प्रकृते न तन्निर्वचनविरोधः कश्चित् संभवति, अथ पर्यायपरिणामावगमाय गौतमः पृच्छति-'जीव पज्जवा णं किं संखेज्जा, असंखेज्जा, अणता ?' हे भदन्त ! जीवपर्यवाः खलु किं संख्येया भवन्ति ? किं वा असंख्यया भवन्ति ? किं वा अनन्ता भवन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा ! हे गौतम ! 'नो संखेज्जा, नो असंखेज्जा अणंता' जीवपर्यायाः नो संख्येया भवन्ति, नो वा असंख्येया अवन्ति, अपि तु अनन्ता भवन्ति, गोतमस्तत्र कारणं पृच्छति-‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जीवपज्जवा नो संखेजा, नो असंखेज्जा, अणंता ?' हे भद त ! अथ केनार्थेन-कथं तावत्-एवमुच्यते-जीवपर्यवाः नो संख्येयाः, नो वा असंख्येयाः, किन्तु अनन्ता भवन्तीति ? वनस्पतिसिद्धवजितानां सर्वेषां नैरयिकादीनां प्रत्येकमसख्येयतया, संमूच्छिममनुष्यापेक्षया च मनुष्याणामसंख्येयत्वेन वनस्पतीनां सिद्धानाञ्चविशेष, धर्म, ये प्रायः समानार्थक शब्द हैं।
पर्यायों का परिमाण जानने के लिए गौतम प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! जीव के पर्याय क्या संख्यात हैं या असंख्यात हैं अथवा अनन्त हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-गौतम ! जीवपर्याय न तो संख्यात हैं, न असंख्यात हैं, किन्तु अनन्त हैं। __ श्री गौतम इसका कारण पूछते हैं-हे भगवन् ! किस हेतु से ऐसा कहा है कि जीव के पर्याय संख्यात नहीं, असंख्यात नहीं, किन्तु अनन्त हैं ? वनस्पतिकायिकों और सिद्धों को छोड कर नैरयिक आदि सभी असंख्यात-असंख्यात हैं, संमूच्छिम मनुष्यों की अपेक्षा પર્યાય, ગુણ, વિશેષ, ધર્મ એ ઘણેભાગે સમાનાર્થક શબ્દ છે.
પર્યાના પરિમાણ જાણવાને માટે શ્રીગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન! જીવના પર્યાય શું સંખ્યાત છે અગર તે અસંખ્યાત છે ? અથવા અનન્ત છે?
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગૌતમ! જીવ પર્યાય ન તે સંખ્યાત છે, ને અસંખ્યાત છે, કિન્તુ અનન્ત છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી એનું કારણ પૂછે છે-હે ભગવન 1 કયા હેતુથી એવું કહ્યું છે કે જીવન પર્યાય સંખ્યાત નહિ, અસંખ્યાત નહિ કિન્તુ અનન્ત છે? વનસ્પતિ કાયિકે અને સિદ્ધોને છોડીને નિરયિક આદિ બધા અસંખ્યાત-અસંપ્રખ્યાત છે, સંમઈિમ મનુષ્યની અપેક્ષાએ મનુષ્ય પણ અસંખ્યાત છે, વન.