________________
सुधा टीका स्था०६ १०२२ षविधसंस्थाननिरूपणम्
टीका-'छबिहे' इत्यादि
संस्थानम् -अश्यवरचनारूपः शरीराकारः षड्विधं प्रज्ञसम् । तद्यथा-समयतुरस्त्रम-समा-तुल्याः चतस्रः अस्त्रया-कोटयो यस्य तत् । अस्त्रयस्त्विह-चतुदिविभागोपलक्षिताः शरीरावयवाः । अयं भाव:-यत्र संस्थाने सर्वेऽपि शरीरावयवाः चतुर्दिगू विभागोपलक्षिताः शरीरलक्षणोक्तपमाणममिता भवन्ति, न तु युना अधिकाः तत्संस्थानं समचतुत्न बोध्यमिति ॥१॥ तथा-न्यग्रोधपरिमण्डलम्-यत्र संस्थाने न्यग्रोधवत् परितो मण्डलं भवति तत् । अयं भावः-यथा न्यग्रोधो
टीकार्थ-तथा-"छविहे संठाणे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २२ ॥
संस्थान छह प्रकारका कहा गया है, जैसे-समचतुरस्त्रसंस्थान १ न्यग्रोधपरिमण्डल संस्थान २ सादि संस्थान ३ कुजसंस्थान ४ वामन संस्थान ५ और हुंडक संस्थान ६ अवयवोंकी रचना रूप जो शरीरका आकार है, उसका नाम संस्थान है, जिस संस्थानमें शरीरका आकार ठीक प्रमाणमें होता है, वह समचतुरस्त्र संस्थान है, समान कोटि जिसकी होती है, अर्थात् शरीरके अमुक अवयव अमुक दिशाकी ओर उस शरीरके अनुसार इतने प्रमाणवाले होना चाहिये अमुक दिशाकी ओर इतने प्रमाणवाले होने चाहिये इस तरहके प्रमाणसे युक्त जिस शरीरमें उसके अवयव हों कमती बढनी न हों ऐसा वह संस्थान समः चतुरस्त्र संस्थान है । दूसरा संस्थान-न्यग्रोधपरिमण्डल है, इस संस्थान में न्यग्रोधकी वटवृक्ष तरह परितः मण्डल होताहै, तात्पर्य ऐसाहै, जैसे
आय-तथा “ छबिहे संठाणे पणत्ते" त्यासंस्थानना छ ४२ ४ा छ-(१) समयतु२ख सस्थान, (२) न्याय परिभास संस्थान, (3) साहि सथान, (४) २४ सस्थान, (५) वामन सस्थान भने (6) ३४ संस्थान.
અવયની રચના રૂપ જે શરીરને આકાર છે તેનું નામ સંસ્થાન છે. જે સંસ્થાનમાં શરીરને આકાર સપ્રમાણ હોય છે, તે સંસ્થાનને સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન કહે છે. શરીરના જે ભાગના અવયવનું જેટલું પ્રમાણ હોવું જોઈએ એટલા પ્રમાણવાળા તે અવયે હાય-કેઈ પણ અવયવ પ્રમાણમાં વધારે ઘટાડે ન હોય, એવા સપ્રમાણ અવાવાળા શરીરને સમચતુરસ સસ્થાન કહે છે.
જોધપરિમંડલ સંસ્થાન–ન્યગ્રોધ એટલે વડનું ઝાડ. જેમ વડનું ઝાડ ઉપરના ભાગમાં પરિપૂર્ણ આકારવાળું હોય છે, પણ તે નીચેના ભાગમાં પરિ.
