________________
४९२
स्थानाशास्त्र र्दाष्टीन्तिकपुरुषजातमूत्रमाद" एवामेवे "-त्यादि-एवम् अनन्तरोक्तदृष्टान्तभूतफलवदेवेत्यर्थः, चत्वारि पुरुषजातानि प्राप्तानि, तद्यथा-आमा अपरिपक्वः-वयः श्रुताभ्या-मव्यक्त इत्यर्थः यश्च न वयोवृद्धो न च ज्ञानवृद्धः स पुरुषः, आममधुरफल-समानः-अपक्वफलवत्किञ्चिन्मधुरिमयुक्त फल तुल्या, अर्थाद्यथाऽऽममधुरफलं स्वल्पमाधुर्ययुक्तं भवति तथैकः कश्चित् पुरुपोऽपि स्वल्पमात्रो-पशमादि रूपमाधुर्ययुक्तो भवति किञ्चिदुपशमादिमान् कश्चित्पुरुपो भवतीति पर्यवसितोऽर्थः, " नामे"-ति सर्वत्र मधुर होता है-२ एक फल ऐसा होता है जो पक जाने पर भी पके हुवे फल जैसा किश्चित् ही मधुर होतो है-३ तथा-एक फल ऐसा होता है जो पक जाने पर ही पके हुवे फल सदृश बहुत अधिक मधुर होता है ४ इस प्रकार से फल की चतुष्प्रकारता का कथन करके अब सूत्रकार इस चतुष्प्रकारता की समता पुरुषों के साथ घटाने के लिये दान्तिक पुरुषजात सूत्र का कथन कर रहे हैं-इसमें वे यह प्रदर्शित करते हैं 'कि-दृष्टान्त स्वरूप फल सदृश ही चार पुरुषजात कहे गये हैं इनमें एक वह जो आम मधुर फल का समान होता है अर्थात्-ऐसा वह पुरुष नतो वयोवृद्ध होता है और न ज्ञानवृद्ध होता है १ कोई एक आम मधुर फल अपक्व अवस्था में भी किञ्चित् मधुरिमा युक्त (स्वल्प मधुरिमा से युक्त) होता है, उसी प्रकार कोई एक पुरुष भी स्वल्पमात्रा में उप. शमादिरूप माधुर्य से युक्त होता है-१ अर्थात्-कोई एक पुरुष ऐसा
(૩) કેઈક ફળ એવું હોય છે કે જે પકવ થયા છતાં પણ અત્યન્ત મધુર હોતું નથી પણ સહેજ મધુર હોય છે.
(૪) કેઈક ફળ એવું હોય છે કે જે પાકયું હોય ત્યારે પાકી કેરીના જેવું અત્યંત મધુર હોય છે.
આ રીતે ફળના ચાર પ્રકારનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર આ ચતુપ્રકારતાની સમાનતા પુરુષની સાથે ઘટાવવા નિમિત્તે દાબ્દન્તિક પુરુષ જાત વિષયક સૂત્રનું નિરૂપણ કરે છે –
દૃષ્ટાંતરૂપ ફળ સરખા ચાર પ્રકારના પુરૂષે કહ્યું છે.
(૧) અપકવ સહેજ મધુર ફળસમાન પુરુષ–જે પુરુષ વાવૃદ્ધ પણ ન હોય અને જ્ઞાનવૃદ્ધ પણ ન હોય, તેને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. અથવા જેમ કેઈ ફળ (દા. ત. કેરી) અપકવાવસ્થામાં પણ અલ્પ પ્રમાણમાં મધુરતા યુક્ત હોય છે, એ જ પ્રમાણે કઈ કઈ પુરુષ અલ્પ માત્રામાં ઉપશમાદિ રૂપ
