________________
१९३.
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.२ मतिज्ञानम् पूर्वा, दक्षिणा, पश्चिमा, उत्तरा चेति चतस्रोः दिशः, एशानी आग्नेयी, नैती, वायवी चेति चतस्रो विदिशः, आसामप्टानामन्तराला अप्टावन्तरदिशः, मिलित्वा पोडश । अथोर्ध्वम् , अघवेति द्वे इति, तयोर्योगेऽष्टादश। द्रव्यदिगेव प्रज्ञापकदिक्शब्देनाप्युच्यने ।
तथा-संमूर्छिममनुष्याः, गर्मजकर्मभूमिमनुष्याः, गर्भजाकर्मभूमिमनुष्याः, पट्पञ्चाशदन्तरद्वीपमनुष्याः, इति चतुर्विधा मनुष्याः, द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिय भेदेन चतुर्विधास्तिर्यञ्चः,
पृथिव्यप्तेजोवायुकायभेदाच्चतुर्विधाः स्थावराः। अग्रवीज-मूलबीजपर्यवीज-स्कन्धवीज-भेदाच्चतुर्विधा वनस्पतयः । इति मिलित्वा पोडश । नरकगति
पश्चिम, दक्षिण और उत्तर चार दिशाएँ हैं। ईशान, अग्नेय नर्ऋत्य, वायव्य, ये चार विदिशाएँ हैं। इन आठो के बीच में आठ अवान्तर दिशाएँ हैं। ये सब मिलकर सोलह होती हैं। इन में ऊर्वदिशा और अधोदिशा शामिल कर देने से अठारह व्य-दिशाएँ होती हैं । द्रव्यदिशाको ही प्रज्ञापकदिशा भी कहते हैं।
तथा-संमूच्छिम मनुष्य, गर्मज-कर्मभूमिज मनुष्य, गर्मज-अकर्मजमूमिज मनुष्य, छप्पन अन्तरद्वीपों के मनुष्य, ये चार प्रकार के मनुष्य । द्वीन्द्रिय, श्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, और पञ्चेन्द्रिय के मेद से चार प्रकार के तिर्यत । पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय और वायुकाय के भेद से चार प्रकार के स्थावर, और अप्रवीन, मूलत्रीज, पर्वबीजं, तथा દક્ષિણ અને ઉત્તર. આ ચાર દિશાઓ છે. અગ્નિ, ઈશાન, નેત્ય, અને વાયવ્ય, આ ચાર વિદિશાઓ છે, આ આઠની વચમાં આઠ અવાન્તર દિશાઓ છે. આ સર્વ મળીને સેળ દિશાઓ થાય છે. તેમ ઉર્ધ્વદિશા અને અદિશા શામિલ કરવાથી અઢાર દ્રવ્ય દિશાઓ થાય છે, દ્રવ્ય દિશાને પ્રાપકદિશા પણ કહે છે. તથા-સંમૂર્હિમ મનુષ્ય, ગર્ભ જ કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય, ગર્ભ જ-અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય, છપન અન્તરદીપના મનુષ્ય, આ ચાર પ્રકારના મનુષ્ય, કીન્દ્રિય, ત્રિીન્દ્રિય, અતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયના ભેદથી ચાર પ્રકારના તિર્યંચ, પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય અને વાયુકાયના ભેદથી ચાર પ્રકારના. સ્થાવર, અને અબીજ, મૂલબીજ, પર્વબીજ प्र. ".:२५
