________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
कालस्य सिद्धिः-- _ 'पदार्थाः सन्ति, अथवा पदार्था वर्तन्ते' इति व्यवहारो वर्तनामूलः । "अनुदात्तेतश्च हलादे"-रिति पाणिनिम्त्रेण वृतधातोर्युच्प्रत्ययः। वर्तनशीला वर्तना । उत्पत्तिः, अमच्युतिः, विद्यमानताख्या वृत्तिः क्रिया वर्तना। इयं वर्तना सर्वेषु भावेषु विद्यते । वर्तना-पदार्थानां परिणामविशेपः । पदार्थानां वर्तनारूपं कार्य नोपपद्यते विना केनचिनिमित्तकारणेन, तस्माद् वर्तनारूपकार्योत्पत्ती 'यनिमित्तं धर्मद्रव्यमित्र गती, स एव काल इत्युच्यते ।
काल की सिद्धि‘पदार्थ है, या पदार्थ वर्त रहे हैं। इस प्रकार के व्यवहार का कारण वर्तना है। 'अनुदात्तेतच हलादेः' पागिनि के इस सूत्र से 'तु' धातु से 'युच' प्रत्यय हुआ है। वर्तनशील हो उसे वर्तना कहते हैं। उत्पत्ति, अपच्युति, और विधमानतारूप वृत्ति अर्थात् क्रिया वर्तना कहलाती है । यह वर्तना समी पदायों में विद्यमान है । वह पदार्थों का विशेष परिणाम है । पदार्थों का वर्तनारूप कार्य किसी निमित्त कारग विना नहीं हो सकता अतः वर्तनारूप कार्यको उत्पत्ति में जो निमित्त कारग है, वही काल-द्रव्य है, जैसे गति का निमित्त कारण धर्म द्रव्य है।
કાલની સિદ્ધિ– પદાર્થ છે અથવા પદાર્થ વ રહેલ છે એ પ્રકારના વ્યવહારનું કારણ पनि छ 'अनुदात्तेतश्च हलादेः' पाणिनिन AAL सूत्रधी 'वृतु' धातुथी 'युच्' प्रत्यय થયે છે. જે વર્તનશીલ હોય તેને વર્તન કહે છે. ઉત્પત્તિ, અકસ્મૃતિ, અને વિદ્યમાનતારૂપ વૃત્તિ, અર્થાત્ કિયા વના કહેવાય છે. વર્તના સર્વ પદાર્થોમાં વિદ્યમાન છે. તે, પદાર્થોનું વિશેષ પરિણામ છે. પદાર્થોનું વર્તનારૂપ કાર્ય કઈ નિમિત્ત કારણ વિના થઈ શકતું નથી. તેથી વતનારૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જે નિમિત્ત કારણ છે તે કાલ દ્રવ્ય છે. જેવી રીતે ગતિનું નિમિત્ત કારણ ધર્મ-દ્રવ્ય છે.
