________________
आवारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
'भाजनं सर्वद्रव्याणां, नभोनगाहलक्षणम् । इति च्छाया । सर्वद्रव्याणां भाजनम् = आधारः, इति हेतुगर्भविशेषणम् । यतः सर्वद्रव्याणां भाजनम्, अतः अवगाहलक्षणं नम इति भावः ।
७३
धर्माधर्मकालानामन्तः समावेशेन जीवपुद्गलानामौपचारिकसंयोगविभागाभ्यां चावगाहः । अगाध तत्तदेशरूपोपाधिभेदादवगाहस्य नानात्वेन संयोगविभागा उपपद्यन्ते ।
अनगाहोऽवकाशः, स एव लक्षणं ज्ञापकं यस्य तद् अवगाहलक्षणं नमः आकाश कभ्यते, इत्यर्थः । अवगाहदानकार्यानुमेयमाकाशमित्याशयः ।
धर्माधर्मादिद्रव्याणामाधारान्यथाऽनुपपत्तेराकाशमस्तीति
निःशङ्कं विश्व
'Here' Report का आधार है । सारांश यह है कि आकाश सव्यों का आधार होनेसे अवगाह-लक्षण वाला है ।
'धर्मास्तिकाय' 'आधर्मास्तिकाय' और काल का आकाश में ही समावेश होने से जीव और पुलों के औपचारिक संयोग और विभाग के द्वारा अवगाह होता है । अवगाह होने पर देश के भेद से अवगाह भी भिन्न हो जाता है और संयोग तथा विभाग उत्पन्न होते हैं ।
तात्पर्य यह है कि --- अवगाह या अवकाश ही जिस का लक्षण है, अर्थात् अवगाह से जिस का अनुमान होता है वह द्रव्य आकाश है।
आकाश न होता तो धर्म, अधर्म आदि द्रव्यों की स्थिति कहां होती ! अर्थात् उनका कोई आधार ही नहीं रहता, अत एव आकाश का अस्तित्व, किसी प्रकार की शङ्का किये આકાશ સદ્રષ્યેના આધાર છે. સારાંશ એ છે કે આકાશ સર્વ ચૈાને આધાર હાવાથી અવગાહન લક્ષણુવાળું છે.
ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને કાલના આકાશમાં સમાવેશ હોવાથી જીવ અને પુદ્ગલાને ઔપચારિક સચાગ અને વિભાગ દ્વારા અવગાહ થાય છે, અવગાહ થવાથી દેશના ભેદથી અવગાહ પણ ભિન્ન થઈ જાય છે, અને સ ંચાગ તથા વિભાગ
ઉત્પન થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે અવગાહ અથવા અવકાશ જ જેનું લક્ષણ છે, અર્થાત અવગાહથી જેનું અનુમાન થાય છે તે દ્રવ્ય આકાશ છે. અથવા આકાશ ન હેાય તે ધર્મ, અધમ આદિ દ્રવ્યેની સ્થિતિ ફર્યાં હોય? અર્થાત્ તેનાફાઈ માધાર જ
५. आ.-१०
