________________
પ્રકૃતિબંધ - વેદનીય કર્મ
જે કર્મ આત્માને ભૌતિક સુખદુઃખનું વેદન કરાવે તે વેદનીય કર્મ. તેના બે ભેદઃ ૧) શાતાવેદનીય ૨) અશાતાવેદનીય
૧) જે કર્મના ઉદયથી જીવાત્માને પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષય સંબંધી સુખની તેમજ શારીરિક, માનસિકકે સાંયોગિક સર્વ પ્રકારની અનુકૂળતાની પ્રાપ્તિ થાય, તે શાતાવેદનીય.
૨) જે કર્મના ઉદયથી જીવાત્માને ઈષ્ટ વિયોગ અને અનિષ્ટસંયોગનું દુઃખા અનભવવું પડે તેમજ શારીરિક, માનસિક અને સાંયોગિક સર્વપ્રકારની પ્રતિકૂળતા ભોગવવી પડે, તે અશાતાવેદનીય.
પ્રકૃતિબંધ - મોહનીય કર્મ
જે કર્મ આત્માને મૂઢ બનાવે તે મોહનીય કર્મ. તેના બે ભેદ છે – ૧) દર્શન મોહનીય ૨) ચારિત્ર મોહનીય.
દર્શન મોહનીય તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન અથવા તત્ત્વની અભિરૂચિને સમ્યગદર્શન કહે છે. તેનો ઘાત કરનાર કર્મ તે દર્શન મોહનીય. દર્શન મોહનીયના ત્રણ ભેદઃ
સમ્યક્ત્વ મોહનીયઃ જે કર્મના ઉદયથી આત્માને જીવાજીવાદિ પદાર્થોમાં શ્રદ્ધા હોય, તત્ત્વરુચિ હોય પરંતુ તેમાં કંઇક મલિનતા હોય, તે સમ્યક્ત્વ મોહનીય. જે રીતે ચશ્મા આંખોને આવરણ રૂપ હોવા છતાં જોવામાં પ્રતિબંધક થતા નથી તે જ રીતે સમ્યકત્વ મોહનીય કર્મ આત્માના સમ્યક્ દર્શન ગુણના આવરણ રૂપ હોવા છતાં વિશુદ્ધ હોવાને કારણે તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાનું વિઘાતક થતું નથી.
સમ્યક્ત્વ મોહનીય ઉદયથી આત્માને શાયિક-સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેમજ તેના કારણે સમ્યક્ત્વમાં થોડી મલિનતા રહે છે. મિથ્યાત્વા મોહનીયના શુદ્ધ થયેલા દલિકો જ સમ્યકત્વ મોહનીય કહેવાય છે.
મિથ્યાત્વ મોહનીયઃ જે કર્મના ઉધ્યથી આત્માને પદાર્થોનું યથાર્થ દર્શન ના થાય, પદાર્થોના સ્વરૂપને વિપરીત રૂપે જાણે, હિતને અહિત અને અહિતને હિત
૧૬૭
