________________
આત્મા (૩) કર્મનો કર્તા છે. (૪) કર્મનો ભોક્તા છે.
જીવ કર્મનો કર્તા છે. આકાશમાં સર્વત્ર, સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મતર, સૂક્ષ્મતમ રજકણો ઠાંસી-ઠાંસીને ભરેલી છે. આ વિવિધ રજકણોનાં જથ્થાઓને વર્ગણા કહેવાય છે. કુલ ત્રેવીસ વર્ગણા છે. દરેક વર્ગણાના રજકણોના જે સ્કંધો બને છે તે ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ સૂક્ષ્મ હોય છે. આમાં જે સોળમી વર્ગણા છે તેનું નામ કાર્મણ વર્ગણા છે. આ વર્ગણાના સ્કંધો અને તેની સૂક્ષ્મ અને જડ રજકણો એ ‘કર્મ’ બનવા માટેનો કાચો માલ કહેવાય. આ વર્ગણાનો જે કાચો માલ છે. તેમાંથી પાકા માલરૂપે કર્મ જ બને છે. કપાસના કાચા માલમાંથી કાપડ બને છે તેમ આપણે માત્ર સોળમાં નંબરની કાર્મણ વર્ગણાને જ નજરમાં લેવાની છે.
જ્યારે પણ જીવ રાગ-દ્વેષાદિના અધ્યવસાયો સેવે છે ત્યારે તે કાર્પણ વર્ગણાના સ્કંધો ચોંટે છે.
લોહચુંબકમાં રહેલું ચુંબકીયત્વ જે રીતે લોખંડને ખેંચે છે તેવું આત્મામાં પડેલું રાગાદિની પરિણતિનું ચુંબકીયત્વ તે અંધોને ખેંચે છે. અર્થાત્ તે સ્કંધો આત્માને ચોંટી જાય છે. આ રીતે ચોંટેલા સ્કંધોને ‘કર્મ” એવું નામ આપવામાં આવે છે. (રાગાદિ પરિણતિનો સર્વથા નાશ કરીને વીતરાગ બનેલા આત્માઓને પણ મન-વચન-કાયાના શુભયોગથી કાર્પણ સ્કંધો ચોંટે છે. તે કર્મનું નામ માત્ર શાતાવેદનીય હોય છે.)
‘કર્મ' તૈયાર થવામાં ચાર કારણો હોય છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય (પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત), યોગ (શુભ અને અશુભ).
જો આ ચારને આત્મારૂપી તળાવમાં કર્મોને પ્રવેશ કરવા દેવાના બાકોરા ગણીએ તો આ ચાર ઉત્તરોત્તર નાનાં નાનાં થતાં જતાં બાકોરા છે. મિથ્યાત્વથી સૌથી વધુ કર્મબંધ આત્મા કરે છે.
જે કર્મ બને છે તે સ્કંધોને દ્રવ્યકર્મ કહેવાય છે. જેના કારણે તે સ્કંધો જીવને ચોંટે છે તે રાગાદિ પરિણતિઓને ભાવકર્મ કહેવાય છે.
આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશો છે. તેમાં આઠ રૂચક પ્રદેશ (મનુષ્યના દેહમાં
