________________
૧૯૮
જૈન તત્વજ્ઞાન સરળ ભાષામાં
અસ્તિકાય એટલે પ્રદેશો (અસ્તિ)નો સમૂહ. (કાય.) કાળ એ અસ્તિકાય નથી કેમ કે તે એક જ સમયરૂપ છે. તે વર્તના પરિણામસ્વરૂપ છે. પ્રથમ * આપણે સૌથી વિરાટ એવા ‘આકાશ'નો વિચાર કરીએ.
આકાશ : લોક અને અલોક. આકાશના બે ભેદ છે; લોક આકાશ અને અલોક આકાશ.
જેમાં જીવ અને જડ હોય તે આકાશને લોકાકાશ કહેવાય. જેમાં તે બિલકુલ ન હોય તે અલોકાકાશ કહેવાય.
લોકાકાશમાં તમામ જીવો અને તમામ જડતત્ત્વો સમાય. તેમાં ય જે ત્રસનાડી છે તેમાં તો જીવોમાં ય માત્ર ત્રસ જીવો હોય. તેની આસપાસના લોકાકાશમાં માત્ર સ્થાવર જીવો હોય. ત્રસ જીવો જ મોક્ષ પામે છે. જેટલી પહોળી ત્રસનાડી છે તેવડી જ સિદ્ધશિલા છે. (૪૫ લાખ યોજનની) લોકાકાશ કરતાં અલોકાકાશ અનંતગુણ છે. તેનો કોઈ છેડો હોતો નથી. તેની અપેક્ષાએ લોકાકાશ એ સાગરમાં બિન્દુ જેટલો છે. લોકાકાશના ત્રણ ભેદ પડે છે : ઊર્ધ્વલોક, તિર્થો (મધ્ય) લોક અને અધોલોક.
જે યુવાન બે પગ પહોળા કરીને ઊભો હોય અને બે હાથ કેડે રાખેલા હોય તેવી લોકાકાશની આકૃતિ હોય છે અથવા જમીન પર એક કોડિયું ઊંધુ મુકાય અને તેની ઉપર એક કોડિયું સીધું મુકાય તેનો જે સંયુક્ત આકાર થાય તેવો રાજલોક ગણાય.
લોકાકાશ અસંખ્ય યોજન પ્રમાણ હોય છે. અલોકાકાશ અનંત યોજન પ્રમાણ હોય છે.
લોકાકાશમાં આકાશ તો છે જ પરંતુ તેની સાથે બાકીના પાંચે ય ધર્માસ્તિકાય આદિ છે. જેમાં આ બધા રહે છે તેનું નામ લોકાકાશ છે. તે બધાથી સાવ ખાલી આકાશનું નામ અલોકાકાશ છે. અધોલોકમાં સાત રાજલોક હોવાથી અને ઊર્ધ્વલોકમાં સાત રાજલોક હોવાથી લોકાકાશને ચૌદ રાજલોક વ્યાપી કહેલ છે.
અધોલોકના સાત રાજલોકમાં દરેક રજૂમાં એકેકી નારક આવેલી છે. સૌથી નીચેથી ગણીએ તો સાતમી નારક સૌથી નીચે આવેલી છે અને પહેલી નારક અધોલોકમાં સૌથી ઉપર આવેલી છે.
એ રીતે ઉર્ધ્વલોકમાં ક્રમશઃ બાર દેવલોક યાવત્ સિદ્ધશીલા આવેલી છે. તેમાં છ રાજલોક-નવમાથી ચૌદમો રાજલોક-આવેલા છે.
