________________
આત્મા કર્મનો કર્તા છે. કર્મનો ભોક્તા છે.
૮૯ તો પછી જડ એવા કાર્મણ સ્કંધો કામ કેમ ન કરે? વળી એ સ્કંધોની પાછળ “આત્મા’ નામનું ચેતનતત્ત્વ તો જોડાયેલું છે જ. આપણે આપણા સહુના આત્માને જ જગત્કર્તા (કર્મોના દ્વારા) ઈશ્વર કેમ ન માનવો ? કેટલાંક કર્મો સામૂહિક રીતે કાર્યાન્વિત બને છે. ઘણા બધા આત્માઓના શુભ કે અશુભ કર્મો એકસાથે ઉદયમાં આવે ત્યારે વાવાઝોડું, દુકાળ, અતિવૃષ્ટિ, ધરતીકંપ વગેરે થાય.
બાકી સૂર્ય, ચન્દ્ર, પૃથ્વી વગેરે જે કુદરતના પદાર્થો છે તે તો તેમની એવી લોકસ્થિતિને આભારી છે. તેના માટે “ઈશ્વર'ને કલ્પવાની જરૂર નથી. એટલે કે બ્રહ્મા સૃષ્ટિને ઉત્પન્ન કરે છે, વિષ્ણુ તેને સ્થિર રાખે છે; શંકર તેનો નાશ (પ્રલય દ્વારા) કરે છે. ના...આવું ત્રિમૂર્તિસ્વરૂપ ઈશ્વરતત્ત્વ માનવાની કોઈ જરૂર નથી. પદાર્થમાત્રના ઉત્પાદ (બ્રહ્મા), વ્યય (મહેશ) અને ધ્રૌવ્ય (વિષ્ણુ) ધર્મો છે. તેમની રીતે જ તે કામ કરતા રહે છે.
વળી દરેક વસ્તુનો પોતાનો આગવો સ્વભાવ હોય છે. કાંટામાં જે તીર્ણતા છે; વાયુ જેમ તીરછો ગતિ કરે છે; અગ્નિ જેમ ઊંચો જાય છે; આ બધાનાં પોતપોતાના તેવા તેવા સ્વભાવ છે. એ કાંઈ ઉત્પન્ન કરવા પડતા નથી. સ્વભાવ એટલે સ્વભાવ. એની સામે કોઈ પ્રશ્ન થઈ શકે નહિ.
વળી જગદુત્પત્તિ છે જ નહિ. તે હંમેશ હતું અને હંમેશ રહેશે.
સૂર્ય ગરમી ફેંકે તેથી દરિયા વગેરેનાં પાણી ગરમ થાય; વરાળ બને; તેનાં વાદળો થાય. તે અથડાય એટલે તેનો વરસાદ થાય. આ બધી પ્રક્રિયા વૈજ્ઞાનિક રીતે સિદ્ધ થાય છે. આમાં ક્યાંય ઈશ્વરની કલ્પનાની જરૂર પડતી નથી.
આંખ સામે દેખાય છે કે ઘડો કુંભારે કર્યો છે, શિક્ષકે વિદ્યાર્થીને ભણાવ્યો છે, રિક્ષાચાલકે કોઈ માણસ સાથે રિક્ષા ભટકાવી છે. અહીં ઈશ્વરનું પ્રેરકત્વ માનવાની જરૂર જ આવતી નથી.
જે મોટી વાતો છે; સૂર્યના ઉદય અને અસ્ત થવા; અમાસની રાત્રે ચન્દ્રનું આકાશમાં ન દેખાવું; અગ્નિ ગરમ લાગવો; દરિયો વિરાટ હોવો; વગેરે. એ બધી લોકસ્થિતિ છે. આમાં ઈશ્વરને પ્રેરક માનવાની જરૂર રહેતી નથી.
હવે આ વાત રહી; કોઈ ગરીબ કેમ છે ? કોઈ ભિખારી કેમ છે ? કોઈ સ્ત્રી કેમ છે ? કોઈ પુરુષ કેમ છે ? કોઈ રોગથી કેમ રિબાય છે ? કોઈ નિરોગી કેમ છે ? આની પાછળ તે તે જીવોનાં જાતજાતનાં કર્મો કારણ