Page Text
________________
સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યકુચારિત્ર આ ત્રણનું આત્મામાં સહાવસ્થાને થાય છે; ત્યારે તે સહાવસ્થાનને જ યોગ કહેવાય છે. તેનાથી જ વિના વિલંબે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. મૂળમાં જ્ઞાનાદિની સાથે જે સત્ પદનો પ્રયોગ છે, તે મિથ્યાજ્ઞાનાદિની નિવૃત્તિ માટે છે. સત્ પદનો પ્રયોગ ન હોય તો મિથ્યાજ્ઞાનાદિ (મિથ્યાજ્ઞાન, મિથ્યાદર્શન અને મિથ્યાચારિત્ર) પણ જ્ઞાનાદિસ્વરૂપ હોવાથી તેને યોગ તરીકે ગણાવવાનો પ્રસંગ આવત, પરંતુ સત્ પદના પ્રયોગના કારણે એ પ્રસંગ નથી આવતો. કારણ કે મિથ્યાજ્ઞાનાદિ જ્ઞાનાદિસ્વરૂપ નથી. ફરી પાછા ન બંધાય એ રીતે સકલકર્મનો ક્ષય - એ મોક્ષ છે. ફરીથી કોઇ પણ કર્મને બાંધ્યા વિના આત્માનું આત્મામાં અવસ્થાન એટલે કે સ્વરૂપમાં સર્વદા રમણ કરવું કહો કે મોક્ષ કહો બંને એક જ છે – આવા મોક્ષની સાથે જોડી આપતો હોવાથી સજ્ઞાનાદિના સંબંધને યોગ કહેવાય છે. આ વાત ગ્રંથકારશ્રીએ પોતાની મતિકલ્પનાથી નથી કરી, પરંતુ મુનિભગવંતો સ્વરૂપ યોગીઓના નાથ એવા અનંતા વીતરાગપરમાત્માઓએ જણાવી છે.
મૂળમાં નાનાë આ પ્રમાણે બહુવચનનો પાઠ કરીને; મુક્તાત્મા ઘણા છે” એ સૂચવ્યું છે. મુક્ત આત્માને એક જ માનવામાં આવે તો યોગની નિરર્થકતાનો પ્રસંગ આવશે. આશય એ છે કે – આત્માને કે મુક્ત-આત્માને એક જ માનવામાં આવે તો દરેક શરીરમાં પ્રસિદ્ધ પૃથગુ પૃથર્ આત્માનું અસ્તિત્વ જ નહિ હોવાથી તેની મુક્તિ માટે યોગનું કોઇ જ પ્રયોજન ન હોવાથી યોગને નિરર્થક માનવો પડશે. “આત્મા ઘણા હોવા છતાં મુક્તાત્મા તો એક જ છે; તેથી સંસારી આત્માની મુક્તિ માટે યોગ ઉપયોગી હોવાથી યોગ નિરર્થક (બિનજરૂરી, નહિ બને.” - આ પ્રમાણે કહેવાનું ઉચિત નથી. કારણ કે આત્મા ઘણા હોય તોપણ મુક્તાત્મા તો એક જ હોવાથી કોઇ પણ આત્માની મુક્તિ શક્ય ન હોવાથી યોગની કોઇ જ આવશ્યકતા નથી. કારણ કે સંસારીને મુક્ત બનાવવા માટે તો યોગનો ઉપદેશ કરાયો છે પરંતુ સંસારી આત્મા એ રીતે મુક્ત બને તો મુક્તાત્મા એક નહિ રહે અનંતા થશે. આથી ‘મુક્તાત્મા એક જ છે” –
2 3 4 જી યોગશતક - એક પરિશીલન •૮ ૪૪ ૪૪ ૪૪ ૪
આવી વાત કરનારાને સંસારીની મુક્તિ માનવાનું ઉચિત નથી અને તેથી જો સંસારીને મુક્ત થવાનું જ ન હોય તો એ આશયથી ઉપદેશેલા યોગનું કોઇ જ પ્રયોજન નહિ રહે.
“સંસારી આત્મા યોગના આરાધનથી એક મુક્તાત્માના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે તેથી યોગ સાર્થક રહે છે અને “મુક્તાત્મા એક જ છે' - એ વાત પણ કરી શકાય છે” – આ પ્રમાણે કહેવાનું યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે આ રીતે સંસારી છે તે આત્મા એક મુક્તાત્માસ્વરૂપ બની શકશે નહિ. જે સતું છે તે તેનાથી ભિન્ન એવા સતું સ્વરૂપ ન થઇ શકે. ઘડો બીજા ઘડાસ્વરૂપ કે પટાદિસ્વરૂપ થઇ શકતો નથી. તેમ સંસારી આત્મા એક મુક્તાત્માસ્વરૂપ નહિ થાય. સંસારી, સકલ કર્મના ક્ષયથી મુક્ત થઇ શકે છે પરંતુ એ રીતે માનવાથી મુક્તાત્માને એક જ માનનારાને અનંતા મુક્તાત્મા માનવા પડશે. આથી સ્પષ્ટપણે સમજી શકાશે કે મુક્તાત્માને એક માનવાથી યોગની નિરર્થકતા છે. મુક્તાત્મા અનેક માનવાથી જ યોગની સાર્થકતા છે.
યદ્યપિ સંસારી આત્માઓ મુક્ત બની એક મુક્તાત્મામાં લય પામે છે. તેથી મુક્તાત્માને એક માન્યા પછી પણ યોગની નિરર્થકતાનો પ્રસંગ નહિ આવે, પરંતુ મુક્તાત્મામાં જ તાદેશ મુક્તાત્માનો લય સંભવિત નથી. કારણ કે સ્વમાં સ્વનો લય શક્ય છે. સ્વમાં પરનો લય શક્ય નથી. પાણીના પરપોટા પાણીસ્વરૂપ હોવાથી પાણીમાં લય પામે, પરંતુ મુક્તાત્માથી ભિન્ન સંસારી આત્માઓ; મુક્તાત્માના અવયવ સ્વરૂપ ન હોવાથી ત્યાં તેનો લય સંભવતો નથી. /////
નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ જે સજ્ઞાનાદિના સંબંધને યોગ કહેવાય છે, તે સજ્ઞાનાદિના લક્ષણ-સ્વરૂપને ત્રીજી ગાથાથી જણાવે છે–
सण्णाणं वत्थुगओ बोहो सदसणं तु तत्थ रुइ । सच्चरणमणद्वाणं विहि-पडिसेहाणुगं तत्थ ॥३॥
જ
યોગશતક - એક પરિશીલન • ૯
!
| SR No. | 009160 |
| Book Title | Yogshatak Ek Parishilan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chandraguptasuri |
| Publisher | Anekant Prakashan Jain Religious |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 81 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 1 MB |