Page Text
________________
એક વાર ઉચ્ચારેલો શબ્દ એક જ અર્થને જણાવવા સમર્થ છે. અમારે ત્યાં “રિ' શબ્દના અનેક અર્થ છે. હરિ એટલે કૃષ્ણ, હરિ એટલે વાસુદેવ, હરિ એટલે સિંહ, હરિ એટલે વાંદરો, હરિ એટલે ઇન્દ્ર અને હરિ એટલે તે નામનો માણસ. હવે કોઇ કહે કે “હરિને લાવો.' તો તે વખતે હરિના અર્થ આ છયે એકીસાથે ન કરાય. કારણ કે વક્તા એક વાર એક જ અર્થને ઉદ્દેશીને શબ્દનો પ્રયોગ કરતો હોય છે. અર્થ કરનારા મૂરખ હોય તો ગમે તે અર્થ કરે એટલા માત્રથી વક્તા એવું બોલ્યો હતો - એવું માનવાની જરૂર નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે વક્તાએ કહેલા શબ્દનો બોધ કરતી વખતે વક્તાના તાત્પર્યનું અનુસંધાન, પ્રકરણાર્થના સંદર્ભ, પૂર્વાપરનો સંબંધ.. આ બધાની વિચારણા કરીને પછી શાબ્દબોધ કરવાનો છે. આટલું બધું હોવા છતાં પણ અમુક શબ્દો પારિભાષિક હોવાથી તેનો અર્થ તેના જાણકાર પાસેથી જ જાણી શકાય. ‘પલિમન્થ, ‘ક્ષયોપશમભાવ’ કે ‘શુદ્ધ યથાપ્રવૃત્તિકરણ' વગેરે શબ્દનો બોધ જૈન પરિભાષાથી જ જાણી શકાય. માટે સાચો અર્થ સમજવા માટે મહેનત કરી લેવી. વાણી ક્રમવર્ણી હોવાથી વક્તા ક્રમસર જ બોલવાનો. તેથી એક વખતે અનેક અર્થ કરવાના નથી. ક્રમસર ઉચ્ચારાતા શબ્દોના અર્થ ક્રમસર જ સમજાય છે. જો એક શબ્દનો અર્થ બે જણ જુદો કરતા હોય તો તે વખતે વક્તાના તાત્પર્યનું અનુસંધાન કરવું જ પડે. અને કમ સે કમ ન સમજાય, ત્યાં સુધી મૌન રહેવું. સ0 ગૌતમસ્વામી મહારાજા ચૌદપૂર્વના પ્રણેતા હતા છતાં ભગવાનને
શંકા પૂછતા હતા ને ?
તે તેમનો શંકા નામનો અતિચાર ન હતો. કારણ કે તેમને પોતાના જ્ઞાનમાં શંકા હતી, ભગવાનના વચનમાં નહિ. પોતાના જ્ઞાનમાં શંકા પણ એટલા માટે પડતી હતી કે તેઓ પોતાના જ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકતા ન હતા અને ઉપયોગ પણ એટલા માટે મૂકતા ન હતા કે ભગવાન સાક્ષાત્ હાજર હોય તો પોતાના જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરવાની જરૂર નથી. અરીસો સામે હોય તો બીજાને પૂછવાની જરૂર ખરી કે મારા મોઢા ઉપર ડાઘ
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૫૮
છે કે નહિ ?” તેમ પ્રત્યક્ષજ્ઞાની હાજર હોય તો પરોક્ષજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકવાની જરૂર ન હોવાથી તેઓ ભગવાનને પૂછતા હતા. ગૌતમસ્વામી મહારાજા શંકા કરતા ન હતા, જિજ્ઞાસાભાવે પૂછતા હતા. ઇહા અને સંશયમાં જેટલો ફરક છે તેટલો ફરક જિજ્ઞાસા અને શંકામાં છે. શંકા સંશયના સ્થાને છે. જ્યારે જિજ્ઞાસા વસ્તુતત્ત્વના નિર્ણય માટેની ઇહાસ્વરૂપ છે. ક્ષાયિકસમકિતીને પણ જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષય થયો ન હોવાથી શંકા પડે પરંતુ એ શંકા ભગવાનના વચનમાં ન હોય, પોતાના જ્ઞાનમાં હોય. પોતાને સમજાય કે ન સમજાય પણ ભગવાનનું વચન અન્યથા ન હોય : આવી દેઢ શ્રદ્ધા તે નિઃશંકિત અવસ્થા છે.
શંકા પછી બીજો દોષ કાંક્ષા બતાવ્યો છે. કાંક્ષાની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવે છે કે કુમતની વાંછાને કાંક્ષા કહેવાય છે. અનુકૂળતાવાળો ધર્મ આપણને ગમે છે માટે આપણને કુમતની વાંછા જાગે છે. કારણ કે અન્યદર્શનકારોએ અનુકૂળતાવાળો ધર્મ બતાવ્યો છે. તેથી તે ધર્મ સહજ રીતે ગમી જાય. આથી અનુકૂળતાનું અર્થીપણું જો ટળે તો આ કાંક્ષા દોષ ટાળી શકાય. આ કુમત માત્ર અન્યદર્શનમાં જ છે એવું નથી. આજે તો જૈન દર્શનમાં પણ કુમત ઊભા થયા છે. અપવાદના સ્થાને અપવાદ હોય તો તે માર્ગસ્વરૂપ છે. પરંતુ અપવાદનું સ્થાન ન હોવા છતાં અપવાદને સેવવો - આ પણ એક પ્રકારનો કુમત છે. આ કુમત પણ અનુકૂળતાના અર્થીપણામાંથી ઊભો થાય છે. તેની વાંછા જાગે તોપણ સમ્યત્વમાં અતિચાર લાગે. આજે ગુરુનું કહ્યું માનવાને બદલે ગુરુને આપણું કહ્યું મનાવવાની વૃત્તિ પડી છે તે પણ એક કુમત છે. શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે આપણી વાત સાચી હોય તોપણ કોઇના માથે લાદવાની જરૂર નથી. આપણી વાત બીજા ઉપર લાદવાની વૃત્તિ એ પણ એક કુમત છે. ભગવાન પણ ગૌતમસ્વામીને પ્રતિબોધવા ગયા ન હતા. તેઓ સામેથી આવે એટલી રાહ જોઇ હતી. આપણા મહાપુરુષો કોઇને સામેથી પ્રતિબોધવા ગયા નથી. અનુકૂળતાનું અર્થીપણું જો ધર્મમાંથી નીકળી જાય તો કુમતની વાંછા સ્વરૂપ કાંક્ષાદોષ ટાળી શકાય.
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય - ૫૯
| SR No. | 009156 |
| Book Title | Samkitna Sadsath bolni Sazzaya Vachna |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chandraguptasuri |
| Publisher | Anekant Prakashan Jain Religious |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 91 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 1 MB |