________________
અ૦ ૩ સૂ૦ ૧૦-૧૧]
શ્રીતત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર
જંબુદ્રીપમાં આવેલા ક્ષેત્રો– ભરત-હૈમવત-દૈ-િવિવેદ-રમ્ય-દૈન્યવર્તાવતવર્ષા: ક્ષેત્રાળિ ॥ રૂ-૧૦ ॥ જંબુદ્રીપમાં ભરત, હૈમવત, હરિવર્ષ, મહાવિદેહ, રમ્યક્, હૈરણ્યવત અને ઐરાવત એ સાત ક્ષેત્રો આવેલાં છે.
૧૩૯
ભરતક્ષેત્ર દક્ષિણ દિશામાં આવેલું છે. ભરતથી ઉત્તરમાં હૈમવત વગેરે છ ક્ષેત્રો ક્રમશઃ આવેલાં છે. ભરત તથા ઐરાવત એ બે ક્ષેત્રો, હૈમવત અને હૈરણ્યવત બે ક્ષેત્રો તથા હરિવર્ષ અને રમ્યક્ એ બે ક્ષેત્રો પ્રમાણ આદિથી તુલ્ય છે. જંબુદ્રીપના અતિ મધ્યભાગે મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે. મેરુ પર્વત વ્યવહાર સિદ્ધ દિશાની અપેક્ષાએ સર્વક્ષેત્રોની ઉત્તરમાં છે. કારણ કે વ્યવહારથી જે દિશામાં સૂર્ય ઉગે તે પૂર્વ દિશા અને જે દિશામાં સૂર્ય અસ્ત પામે તે પશ્ચિમ દિશા છે. પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને ઊભા રહેતાં ડાબી તરફની દિશા ઉત્તર અને જમણી તરફની દિશા દક્ષિણ કહેવાય છે. ભરતમાં જે દિશામાં સૂર્યોદય થાય છે, તેનાથી વિપરીત દિશામાં ઐરાવતમાં થાય છે. આથી બંને ક્ષેત્રમાં પૂર્વ તરફ મુખ કરતાં મેરુ પર્વત ડાબી તરફ રહે છે. એ પ્રમાણે અન્ય ક્ષેત્રમાં પણ જાણવું. (૧૦) જંબુદ્રીપમાં આવેલા કુલગિરિઓ-પર્વતો—
तद्विभाजिनः पूर्वपरायता हिमवन्महाहिमवन्निषधनीलવિમ-શિરિનો વર્ષથરપર્વતાઃ ॥ ૨-૨ ॥
જંબુદ્રીપમાં આવેલાં ભરત, હૈમવત વગેરે ક્ષેત્રોનો વિભાગ કરનાર પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબા હિમવાનુ, મહાહિમવાન, નિષધ, નીલ, રુક્મિ અને શિખરી એ છ પર્વતો આવેલા છે.
વર્ષ એટલે ક્ષેત્ર, ક્ષેત્રને (=ક્ષેત્રની મર્યાદાને) ધારણ કરે તે વર્ષધર, હિમવાન વગેરે પર્વતો ભરત વગેરે ક્ષેત્રોની સીમાને=મર્યાદાને ધારણ કરનારા હોવાથી વર્ષધર કહેવાય છે.
પૂર્વોક્ત ભરત આદિ સાત ક્ષેત્રો તથા હિમવાન વગેરે છ પર્વતો પૂર્વપશ્ચિમ લાંબા છે તથા ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળા=વિસ્તારવાળા છે.
ભરતથી ઐરાવત તરફ જતાં પ્રથમ ભરત ક્ષેત્ર, પછી હિમવાન પર્વત, પછી હૈમવંત ક્ષેત્ર, પછી મહાહિમવાન પર્વત, પછી હરિવર્ષ ક્ષેત્ર, પછી નિષધ પર્વત, પછી મહાવિદેહ ક્ષેત્ર, પછી નીલ પર્વત, પછી રમ્યક્ ક્ષેત્ર,
