Page Text
________________
ટુંકમાં, સ્પર્શેન્દ્રિયનો વિષય સ્પર્શ છે. (સ્પર્શ પારખવાનું કામ કરે છે.)
રસનેન્દ્રિયનો વિષય રસ-સ્વાદ છે. (રસ પારખવાનું કામ કરે છે.) ધ્રાણેન્દ્રિયનો વિષય ગંધ છે. (ગંધ પારખવાનું કામ કરે છે.) ચક્ષુરિન્દ્રિયનો વિષય રૂપ છે. (રૂપ પારખવાનું કામ કરે છે.)
શ્રોતેન્દ્રિયનો વિષય શબ્દ છે. (શબ્દ પારખવાનું કામ કરે છે.)
એકેન્દ્રિય જીવોને માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિય જ હોય છે, માટે તેઓ સ્પર્શ પારખવાનું કામ કરે છે, પણ રસ, ગંધ, રૂપ કે શબ્દ પારખી શકતાં નથી. બેઈન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય અને રસનેન્દ્રિય જ હોય છે માટે તેઓ સ્પર્શ અને રસ પારખી શકે છે, પણ ગંધ, રૂપ કે શબ્દ પારખી શકતાં નથી. તેઈન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને ધ્રાણેન્દ્રિય હોય છે. માટે તેઓ સ્પર્શ, રસ અને ગંધ પારખી શકે છે. પણ રૂપ કે શબ્દ પારખી શકતાં નથી. ચઉરિન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય વગેરે ચાર ઈન્દ્રિયો હોય છે માટે તેઓ સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપ પારખી શકે છે, પણ શબ્દ પારખી શકતા નથી. પંચેન્દ્રિય જીવોને પાંચેય ઈન્દ્રિયો હોય છે. માટે તેઓ સ્પર્ધાદિ પાંચેય પારખી શકે છે. વિકલેન્દ્રિય ઃ જે જીવોને પાંચેય ઈન્દ્રિયો ન હોય, પરંતુ પાંચથી ઓછી (વિકલ) ઈન્દ્રિય હોય તે જીવોને વિકસેન્દ્રિય કહેવાય. સ્થાવરમાં એકેન્દ્રિય જીવોની વાત પતી ગઈ છે. અહીં ત્રસ જીવોની વાત ચાલે છે. માટે બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય ને ચઉરિન્દ્રિય જીવોનો વિકલેન્દ્રિયમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. બેઈન્દ્રિય: જે જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય અને રસનેન્દ્રિય-એમ બે જ ઈન્દ્રિયો હોય છે તે બેઈન્દ્રિય કહેવાય. દા.ત.: શંખ, કોડા, કોડી, અક્ષ, છીપ, ગંડોલા, જળો, અળસીયા, લાળીયા, મામણમુંડા, કરમિયા, પોરા, માતૃવાહ, વાળા, દ્વિદળ વગેરે બેઈન્દ્રિય જીવો છે. વિશેષ ઓળખઃ ઝંડોલા દરિયામાં થતા શંખાદિ જેવાં જ જીવો છે. પેટમાં થતાં મોટાં કરમિયાને પણ ગંડોલા કહે છે. વાસી નરમ પુરી તથા દાળ, શાક, ભાત, રોટલા, રોટલી વગેરે રાંધેલા અન્નવાસી રહેવાથી તેમાં લાળિયા જીવો ઉત્પન્ન થાય છે, લાકડામાં ધુણ થાય છે તેને મામણમુંડા કહે છે, પેટમાં તથા શરીરના બીજા પણ કેટલાક અવયવોમાં નાના કે મોટા કરમિયા થાય છે, મસામાં તેમ જ સ્ત્રીની યોનિમાં પણ એક જાતના જંતુઓ થાય છે, તે પણ એક જાતના કરમિયા જ છે, પાણીમાં લાલ રંગના અને કાળા મુખવાળા અથવા સફેદ રંગના પોરા થાય છે, ખરાબ પાણી પીવાથી માણસોના શરીરમાં વાળાના જીવો દાખલ થાય છે અને પછી હાથે-પગે લાંબા-લાંબા
તાંતણારૂપે બહાર નીકળે છે, કઠોળ અને કાચા ગોરસ (કાચા દૂધ, દહીં કે છાશ) ના મિશ્રણથી દ્વિદળના બેઈન્દ્રિય જીવો ઉત્પન્ન થાય છે. તેઈન્દ્રિય ઃ જે જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને ધ્રાણેન્દ્રિય - એમ ત્રણ જ ઈન્દ્રિયો હોય છે તે તેઈન્દ્રિય કહેવાય. દા.ત. : જૂ, લીખ, સાવા, કાનખજૂરા, માંકડ, ગીંગોડાની જાતો, કીડી, મંકોડા, ઊધઈ, ગયા, ઘીમેલ, ઈયળ, ધાન્યના કીડા (ધનેરા), વિષ્ટાના કીડા, છાણના કીડા, કંથવા, ગોપાલિક, ઈન્દ્રગોપ વગેરે તેઈન્દ્રિય જીવો છે. વિશેષ ઓળખઃ સાવા વાળના મૂળમાં ઉત્પન્ન થઈ ત્યાં જ ચોંટી રહે છે. નિમિત્તશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે ભાવિ કષ્ટ સૂચવનારા છે, ગીંગોડા કુતરાં વગેરેના કાનમાં ઘણી જાતના હોય છે, ઊધઈ જમીનમાં તેની રાણીના તાબામાં નગર વસાવીને રહે છે અને લાકડા, કાગળ, કપડાં વગેરે કોતરી ખાય છે, ગદ્ધયા એટલે ચોર કીડા, તે અવાવરૂ ભીની જમીનમાં થાય છે, ઘીમેલ ખરાબ ઘીમાં થાય છે, ઈયળ ચોખા વગેરેમાં તથા ખાંડ, ગોળ વગેરેમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ધનેરા ઘઉં વગેરે ધાન્યમાં થાય છે, વિષ્ટાના કીડા વિષ્ટા પડી હોય ત્યાં જમીનમાં ઉતરે છે અને ગોળ છિદ્રો કરે છે. તેનું બીજું નામ ઉસિંગ છે. કંથવા ખૂબ જ બારીક હોય છે, ઈન્દ્રગોપ ચોમાસાની શરૂઆતમાં લાલ રંગના થાય છે. તેને લોકો ઈન્દ્રની ગાય કે ગોકળગાય કહે છે. માથા વગરના દેખાતા હોવાથી લોકો મામણમુંડા, મમોલા કે વરસાદના મામાં પણ કહે છે. વત્સઃ ગુરૂજી ! માંકડ વગેરે રાત્રે બહાર નીકળે છે અને કીડી વગેરે ખાંડ તરફ ગતિ કરે છે, તેથી તેમને ચક્ષુ (આંખ) હશે જ ને? ગુરૂજી: વત્સ ! માંકડ, કીડી વગેરે તેઈન્દ્રિય જીવો છે તેથી તેમને ચહ્યું ન હોય. તેમની ધ્રાણેન્દ્રિય સતેજ હોવાથી તેઓ અંધકારની અને ખાંડની ગંધને ખૂબ જ સારી રીતે પારખી શકે છે. અંધકારની ગંધને પારખીને માંકડ રાત્રે બહાર નીકળે છે તથા ખાંડની ગંધને પારખીને કીડીઓ તે તરફ દોડે છે. ચઉરિન્દ્રિય: જે જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય અને ચક્ષુરિન્દ્રિય-એમ ચાર ઈન્દ્રિયો હોય છે તે ચઉરિન્દ્રિય કહેવાય. દા.ત. : વીંછી, બગાઈ, ભમરા, ભમરી, તીડ, માખી, ડાંસ, મચ્છર, કંસારી, કરોળિયો, ખડમાંકડી, પતંગિયું, આગિયો વગેરે ચઉરિન્દ્રિય જીવો છે. વિશેષ ઓળખ : બગાઈ પશુ ઉપર હોય છે, ખડમાંકડી શરીર ઉપર મૂતરી જાય તો ફોલ્લા થઈ જાય છે. તેને ઉડતો ઘોડો, તીતીઘોડો કે કુકડી મુકડી પણ કહે છે.
(૧૩)
(૨૪)
| SR No. | 008980 |
| Book Title | Jiva Vichara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Malaykirtivijay |
| Publisher | Malaykirtivijayji |
| Publication Year | 2008 |
| Total Pages | 36 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Philosophy, & Science |
| File Size | 1 MB |