________________
આ ઉપરથી એક વાત ફલિત થાય છે કે આ જીવનનો આપણો દેહ; એ જ આત્મા નથી. જો તેમ હોય તો પૂર્વજીવનનો દેહ તો બળી ગયો. એટલે આત્મા જ બળી ગયો એમ કહેવાય. હવે તેણે એ જીવનમાં જે અનુભવ કર્યો હતો તેનું આ જીવનમાં નવા દેહરૂપી આત્માને શી રીતે સ્મરણ થાય ?
અને જો પૂર્વજીવનના અનુભવોનું આ જીવનમાં સ્મરણ થાય છે એ નક્કર હકીકત હોય તો અનુભવ કરનાર અને સ્મરણ પામનાર-બયને એક જ વ્યકિત માનવી જોઇએ. એટલે હવે બે જીવનના બે દેહને બે જુદા આત્મા તરીકે આપણે ન જ માની શકીએ.પરતુ એ બન્ને દેહમાં રહેલા એક જ આત્માને માનવો જોઈએ. જેણે પૂર્વના દેહમાં રહીને જે અનુભવેલું તેનું આ નવા દેહમાં રહીને સ્મરણ કર્યું. આમ દેહથી તદન સ્વતા અને નિત્ય એવું અત્મદ્રવ્ય આપણે માનવું જ રહ્યું.
જૈન ચારિત્રગ્રન્થોમાં તો એવા હજારો કથાનકો છે જેમાં જાતિસ્મૃતિની વાતો આવે છે. વળી વૈદિક ધર્મશાસ્ત્રોમાં પણ એક ભવના સારાં-નરસાં કાર્યોના બીજા ભવમાં ફળો મળવાની વાતો આવે છે.
આ વિષયમાં જૈનશાસ્ત્રકારો કહે છે કે આવું પૂર્વભવનું સ્મરણ તેને જ થઈ શકે છે; જેના અમુક પ્રકારના મતિજ્ઞાનને ઢાંકી રાખતા કર્મોના આવરણને ધક્કો લાગે છે. પૂર્વભવનું સ્મરણાત્મક જ્ઞાન એ મતિજ્ઞાનનો પ્રકાર છે. એની ઉપરનું કર્માવરણ ખસે તો તરત જ પૂર્વભવનું સ્મરણ થાય.
હવે આ વિજ્ઞાનની દુનિયામાં પણ આત્માનો વિચાર અને તેના પુનર્જન્માદિની માન્યતાઓ સ્વીકારાતી જાય છે. એ બિચારા કરે ય શું ? જયાં ડગલે ને પગલે–એમની બુદ્ધિ કામ ન કરે તેવા જાતિસ્મરણાદિના કિસ્સા બનતા જ જાય ત્યાં એ શું કરે ? ભલે ને બાઇબલ અને કુરાન પુનર્જન્મની માન્યતાને ન સ્વીકારતા હોય, પણ હાથકંકણને આરસીની જરૂર ક્યાં છે ? પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને કોઈ પડકારી શકે તેમ નથી.
એટલે જ આ વિષયમાં પદ્ધતિસરનું સંશોધન કરવા માટે કેટલાંક વર્ષોથી ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોની મદદ લઈને ભારત સરકારે જયપુરમાં આવેલી રાજસ્થાન યુનિવર્સિટીમાં પેરાસાયકોલોજી વિભાગ શરૂ કર્યો છે. ત્યાં પુનર્જન્મની માહિતીઓ ઉપર સંશોધનાત્મક રીતે અભ્યાસ થઈ રહ્યો છે. ડૉ. એચ. એમ. બેનરજી આ વિષયમાં સંશોધન કરી રહૃાા છે. આજ સુધીમાં તેમણે એવા લગભગ ૫૦૦ કિસ્સાઓ તપાસ્યા છે જેમાં તે વ્યકિતને. પુનર્જન્મની સ્મૃતિ થઈ હોય. સમસ્ત વિશ્વમાં આવા કિસ્સાઓ બન્યા છે