________________
છે. પણ મારા શબ્દો તમને સંભળાઈ રહ્યા છે; તેમ તમે જો માનો છો, તો મારે એટલું જ પૂછવાનું છે કે મારા શબ્દોને તમે આંખે જોયા ખરા? જો ના, તો પછી તે શબ્દોને શી રીતે માનશો ? અને શબ્દો જ જો નથી તો તમે સાંભળ્યા કેવી રીતે ?
ડૉકટર : ““આપશ્રીની વાત વિચારવા જેવી છે.”
ક્યારેક લગ્નપ્રસંગે ગયા હો ત્યારે ત્યાં આવેલા લોકોએ વસ્ત્રો ઉપર છાંટેલા અત્તર સેંટની સુગંધ તમે સુંધી છે ખરી? અથવા ઉનાળાના સમયે ગરમીથી પરેશાન થયા છો? શિયાળામાં કડકડતી ઠંડીમાં ઠરી ગયા છો ?
ડૉકટર : ““ઉપરની બધી વાતો ક્યારેક ને ક્યારેક તો મારા જીવ માં બની જ છે, પણ આપ શું કહેવા માંગો છો ?'
ડોકટર : ““તમે મારી વાત ન સમજી શક્યા ? હું એ કહેવા માંગુ છું કે આ સુગંધ કે દુર્ગધ, ઠંડી કે ગરમી, મીઠાશ કે તીખાશ વગેરેને કાઈ કદી આંખથી જોઈ શકતું નથી. છતાં ય આ બધી ચીજો ને શા માટે માનો છો ? જો દેખાય તે જ માનવું અને આંખે ન દેખાય તે ન જ માનવું, તેવો નિયમ બનાવશો તો આ ઠંડી-ગરમી વગેરે કાંઈ પણ માની નહિ શકાય...”
અનુભવાય તે જ માનવાનું ? ડૉકટર : ““ગુરુજી ! આપ ખૂબ જ બુદ્ધિશાળી છો. આપે એવી જડબેસલાક દલીલ કરી છે કે જેના કારણે આંખે દેખાય તે જ માનવું ઢવી વાત હું સદા માટે મારા મગજમાંથી દૂર કરી દઉં છું. મારી અજ્ઞાનતા ઉપર જ મને હસવું આવે છે. પણ મારા મનમાં હવે એ સવાલ ઉપસ્થિત ય છે કે ભલે મીઠાશ, તીખાશ, શબ્દ, ઠંડી, ગરમી, સુગંધ-દુર્ગધ વગેરે આખ વડે જોઈ શકાતા ન હોય પણ કોઈને કોઈ ઈન્દ્રિયથી તેનો અનુભવ તો થાય જ છે ને ? જુઓ ! શબ્દ કાનથી સંભળાય છે, સુગંધ-દુર્ગધ નાકથી પકડાય છે, મીઠાશ-તીખાશની જાણ જીભથી થાય છે, ઠંડી-ગરમીની ચામડીને ખબર પડે છે પણ આત્માની જાણ તો કોઈ જ ઈન્દ્રિયથી નથી થતી. ઉપરની બધી ચીજોનો અનુભવ કોઈને કોઈ ઈન્દ્રિયથી તો થાય જ છે. માટે અમે તેને માનીએ પણ આત્માનો અનુભવ તો કોઈ જ ઈન્દ્રિયથી કોઈને પણ થતો નથી. પછી તેને શી રીતે મનાય ? ' ડૉકટર સાહેબની આ તીણ દલીલ સાંભળીને મને પણ આનંદ થયો. તેમની જિજ્ઞાસાવૃત્તિને સંતોષવા મેં તેમને કહ્યું -
ડૉકટર સાહેબ ! તમે હમણા મને દવા લખી આપી તે ઉપરથી હું