________________
N
બંધાયેલાં આયુષ્યમાં ઘટાડો કરવામાં જે કારણ બને, મોતને જે નજીકમાં લાવે, વહેલું લાવે તે ઉપક્રમ કહેવાય. તેવા ઉપક્રમવાળા આયુષ્યને સોપક્રમ આયુષ્ય કહેવાય. તેવા ઉપક્રમ વિનાના આયુષ્યને નિરુપક્રમ આયુષ્ય કહેવાય.
ધસમસતી ટ્રેઈન આવતી હોય ત્યારે સામે ચાલીને પાટા ઉપર જઈને સૂઈ જાય તો વહેલાં મરી જાય અને તે રીતે જે સૂઈ ન જાય તે વધારે પણ જીવે. ઝેર ખાય તો મરે પણ ઝેર નખાય તો ન મરે. આપઘાત કરીને જે જીવો પોતાનું આયુષ્ય ટૂંકાવી દે છે, તેઓએ જો આપઘાત ન કર્યો હોત તો આયુષ્ય ટૂંકાત નહિ. આમ, ક્યારેક આયુષ્ય પૂરેપૂરું ભોગવાય છે, તો ક્યારેક આયુષ્ય પૂરેપૂરું ભોગવાયા પહેલાં જ માણસ મરી જતો જોવા મળે છે. તેમનું તે આયુષ્ય સોપક્રમ ગણાય. અપવર્તનીય ગણાય.
બંધાયેલ આયુષ્યનો કાળ પૂર્ણ થયા પહેલાં જ મોત લાવનારા જે ઉપક્રમો છે, તે સાત પ્રકારના છે. (૧) અધ્યવસાય. (૨) નિમિત્ત (૩) આહાર (૪) વેદના (૫) સ્પર્શ (૬) શ્વાસોશ્વાસ અને (૭) શસ.
(૧) અધ્યવસાય: રાગના, સ્નેહના કે ભયના અધ્યવસાયના કારણે પણ અકાળે મોત આવી શકે છે. (અ) રાગજન્ય અધ્યવસાય : આકર્ષણ, મોહ, લાગણી વગેરે રાગનો અધ્યવસાય માણસને મોતના મુખમાં ધકેલી દે છે.
એક યુવાન એક યુવતી તરફ આકર્ષાયો. તેના વિરહમાં સતત તેને મેળવવાનું ધ્યાન ધરે છે. પણ બંનેની જ્ઞાતિ જુદી. કોઈ કાળે તે યુવતી તેને મળી શકે તેમ નહોતી. તેની યાદમાં તે ઝૂરવા લાગ્યો. માંદો પડ્યો. મરી ગયો.
ઉનાળાના ધોમધખતા તાપમાં, પરબ પાસે પાણી પીવા યુવાન આવ્યો. પાણી પાવાનું કામ એક યુવતી કરતી હતી. તેણે યુવાનને પાણી આપ્યું. યુવાન તો પાણી પીને આગળ વધ્યો. પણ તેની કામણગારી, હૃષ્ટપુષ્ટ કાયા તરફ તે યુવતી ખેંચાણી. જતાં એવા યુવાનની સામે રાગથી જોવા લાગી. યુવાન દેખાતો બંધ થયો ત્યાં જ તે યુવતીના પ્રાણ પણ ચાલ્યા ગયા; રાગના કારણે સ્તો.
(બ) સ્નેહજન્ય અધ્યવસાયઃપુત્ર, પત્ની, પતિ, માતા વગેરેના મૃત્યુના સમાચાર સાંભળવાથી સ્નેહના કારણે અકાળે મોત થતું જોવા મળે છે. ત્યાં તેમના પ્રત્યેનો સ્નેહ ઉપક્રમ બને છે.
કોઈએ ટેલીફોનમાં એક સ્ત્રીને કહ્યું, “તમારા પતિનું અકસ્માતમાં મૃત્યુ થયું
શevery=1