________________
૬૦
શ્રી નવતત્ત્વ પ્રકરણ અધિક આવલિકાઓનું ૧ મુહૂર્ત. મુહૂર્ત એટલે બે ઘડી. ૩૦ મુહૂર્તનો ૧ વિવા, ૧૫ દિવસનો ૧પક્ષ (પખવાડિયું); બે પક્ષનો માસ, ૧૨ માસનું વર્ષ અસંખ્યાત વર્ષનું ૧ પોપમ, ૧૦ કોડાકોડી પલ્યોપમનો ૧ સારોપમ તેવા ૧૦ કોડાકોડી' સાગરોપમની ૧૩fપળી અને તેટલા જ કાળની ૧ અવળીઃ ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી એ બે મળીને ૧ત્તિવ ૨૦ કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણનો થાય છે. એ પ્રમાણે કાળનાં લક્ષણ અથવા ભેદ કહ્યા. આ સર્વભેદ વ્યવહાર કાળના જાણવા. અહીં ઉત્સર્પિણી તે ચઢતો કાળ અને અવસર્પિણી તે ઊતરતો કાળ છે. કારણ કે, આયુષ્ય-બળ-સંઘયણ-શુભવર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ ઇત્યાદિ અનેક શુભ ભાવોની ઉત્સર્પિણીમાં ક્રમે ક્રમે વૃદ્ધિ થતી રહે છે, અને અવસર્પિણીમાં હાનિ થતી જાય છે.
કાળનું વિશેષ સ્વરૂપ
વ્યવહારમાળ વ્યવહારકાળ અને નિશ્ચયકાળ એમ કાળ ૨ પ્રકારનો છે. તેમાંનો જ રા દ્વીપ અને ર સમુદ્ર જેટલા ૪૫ લાખ યોજન વિખંભ-વિસ્તારવાળા મનુષ્યક્ષેત્રમાં ચન્દ્ર અને સૂર્ય આદિ જ્યોતિષીઓ ભ્રમણ-ગતિ કરે છે, તે ભ્રમણ કરતાં સૂર્યાદિકની ગતિ ઉપરથી જે કાળનું પ્રમાણ બંધાયેલું છે, તે વ્યવહારશ્રીન ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સમય, આવલિકા ઈત્યાદિ ભેઘવાળો છે. જયોતિષ્કરંડક ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે
लोयाणुभज्जणीयं, जोइसचक्कं भणंति अरिहंता।
सव्वे कालविसेसा, जस्स गइविसेसनिप्पन्ना ॥१॥ અર્થ-જેની ગતિવિશેષ વડે સર્વે કાળભેદો ઉત્પન્ન થયેલા છે, તે જ્યોતિશ્ચક્રને શ્રી અરિહંત ભગવંતોએ લોકસ્વભાવથી ઉત્પન્ન થયેલ ગતિવાળું કહ્યું છે. // એ વ્યવહારકાળના વિશેષ ભેદ સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે છેઅવિભાજ્ય સૂક્ષ્મ કાળ=
૧ સમય ૯ સમય=
૧ જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત અસંખ્ય સમયોગ
૧ આવલિકા ૨૫૬ આવલિકા=
૧ ફુલ્લકભવ ૪૪૪૬ ૨૪૫૮ આવલિકા અથવા સાધિક ૩૭૭૩ ૧૭ા લુલ્લક ભવ=
૧ શ્વાસોચ્છવાસ (પ્રાણ) ૧. ક્રોડને ક્રોડથી ગુણતાં કોડાકોડી થાય છે. એમ સર્વત્ર જાણવું, જેથી અહીં ૧૦ કોડાકોડી એટલે ૧૦,૦૦૦૦૦૦૦,૦૦00000.
