________________
દેશિક શાસ્ત્ર
ચતુર્થ અધ્યાય વિરાટ
૧.
રાજ્ય વિભાગ જ્યાં સુધી સમાજમાં વ્યષ્ટિરૂપે અને સમષ્ટિરૂપે બાહ્યાભંતરિક અવસ્થા અનુકૂળ ન હોય ત્યાં સુધી પૂર્વ અધ્યાયોમાં કહેવાયેલા સ્વાતંત્ર સાધનાના કોઈ ઉપાય કામમાં લાવી શકે નહીં. આવી અનુકૂળ અવસ્થા વિરાટની જાગૃતિ વગર થઈ શકે નહીં. પહેલાં એ કહેવાઈ ચૂક્યું છે કે ભગવતી પ્રકૃતિએ સામાજિક જીવોને, પરસ્પર શ્રેય માટે વિરાટ શક્તિ આપી છે. જયારે વિશ્વમાં સત્ત્વનું આધિક્ય હોય છે ત્યારે સમાજ અને વ્યક્તિઓની અવસ્થા સરળ હોય છે. કોઈ સમાજ અન્ય સમાજનું કે કોઈ વ્યક્તિ અન્ય વ્યક્તિનું અનિષ્ટ ઇચ્છતાં નથી. એવે સમયે આ વિરાટ અવ્યક્તરૂપે નિરાધાર થઈને કાર્ય કરે છે અને જ્યારે સત્ત્વનો છાસ અને રક્સની વૃદ્ધિ થવા લાગે છે ત્યારે સમાજ અને વ્યક્તિઓની અવસ્થા જટિલ થવા લાગે છે. એક સમાજ બીજા સમાજનું અને એક વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિનું અનિષ્ટ વાંછે છે. એવે સમય આવી સામાજિક જટિલતાઓને ઉકેલવા માટે વિરાટ કેટલીક એવી વ્યક્તિઓને, કે જેઓમાં તેનું તેજ વિશેષરૂપે વ્યાપ્ત હોય છે, પોતાનો આધાર બનાવીને એક વ્યવસ્થાપક શક્તિ ઉત્પન્ન કરે છે. તે શક્તિ સમાજને પોતાના આશ્રય નીચે લઈ લે છે. જેમ જેમ સમાજમાં જટિલતા વધતી જાય છે તેમ તેમ આ વ્યવસ્થાપક શક્તિની આવશ્યકતા પણ વધતી જાય છે.
જ્યારે આ વ્યવસ્થાપક શક્તિનો પ્રભાવ સમાજના મોટા ભાગમાં હોય છે ત્યારે તે રાજ્ય કહેવાય છે.
જ્યારે તેનો પ્રભાવ સમાજના નાના ભાગમાં હોય છે ત્યારે તે બૃહ કહેવાય છે.
- જ્યારે વિરાટ અલ્પાંશગત થાય છે અને શક્તિ પ્રભાવશૂન્ય થાય છે ત્યારે તે સંઘ નામથી ઓળખાય છે.
