Page Text
________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૩૧
અને શરીર સ્વસ્થ ન હોય તો તેનાં કોઈ અંગ સ્વસ્થ રહી શકે નહીં. તે પ્રમાણે ચિતિ અને વિરાટની જાગૃતિ સિવાય જાતિનું શ્રેય થઈ શકે નહીં, અને જાતિ શ્રેય વિના વ્યક્તિગત શ્રેય થઈ શકતું નથી, અને જેમ પ્રાણ સ્વસ્થ હોય તો કદાચ કોઈ અંગમાં ક્ષતિ ઉત્પન્ન થાય અથવા તેમાં કોઈ રોગ ઉત્પન્ન થાય તો ક્ષતિની ભરપાઈ થઈ જાય છે અને રોગ દૂર થાય છે, જો પ્રાણક્રિયા વ્યવસ્થિત ન હોય તો તે ક્ષતિ અને રોગ દિન પ્રતિદિન વધતાં રહે છે. આમ ચિતિ અને વિરાટના ઉદય કે પતનની સાથે જાતિ અને વ્યક્તિના સુખ દુખનો પણ ઉદય કે અસ્ત થતો રહે છે.
(૩) પ્રાન્તન સંસ્કારોનું પ્રતિબિંબ મનુષ્યોમાં અન્ય પ્રાણીઓની સરખામણીમાં અધિક વ્યક્ત હોય છે જેને લીધે તેઓમાં અન્ય પ્રાણીઓ કરતાં ગુણભેદ અને અર્થવૈષમ્ય વધારે હોય છે. તેથી તેમનામાં સર્વથા એકરસવાહિતા રહી શકતી નથી.
(૪) મનુષ્યોમાં અન્ય પ્રાણીઓ કરતાં ઇચ્છા વધુ પ્રબળ હોય છે, જે સમુદ્રની જેમ કદી ભરાતી નથી, પવનની જેમ કદી શાંત થતી નથી. તદુપરાંત પ્રકૃતિએ તેની પ્રત્યે એવી ઉદારતા રાખી નથી જેથી તેણે અન્ય જીવો પ્રત્યે દર્શાવી છે. આથી અન્ય જીવો કરતાં મનુષ્યોમાં પંચેન્દ્રિય અને કામાદિ ષડવિકાર વધુ પ્રબળ હોય છે.
આ ઉપરોક્ત ચાર પ્રાકૃતિક નિયમોને એકત્ર કરતાં એ સિદ્ધાંત બની શકે છે કે આપણી ચિતિ અને વિરાટનું યોગક્ષેમ કરવું, દૈશિક ધર્મનું પાલન કરતાં બીજાને હાનિ કર્યા વગર પોતાનું વ્યક્તિગત હિત સાધ્ય કરવું અને ઉક્ત બે કાર્યોમાં આવતાં વિપ્નો દૂર કરવાં તે મનુષ્યનું પ્રાકૃતિક હિત કહેવાય છે.
મનુષ્યના પ્રાકૃતિક હિતની વ્યાખ્યાથી માનવી સ્વતંત્રતાનો અર્થ સારી રીતે ધ્યાનમાં આવી શકે છે. અને એ પણ સિદ્ધ થાય છે કે મનમાં જે ઈચ્છા થાય અને આપણી માન્યતા પ્રમાણે જે સારી વાત હોય તેની સાધનામાં કોઈનો હસ્તક્ષેપ ન હોવાથી હંમેશા મનુષ્યનું પ્રાકૃતિક હિત થતું નથી, અને પોતાની ઇચ્છા અને હિતને પાછળ રાખીને અન્યની ઇચ્છા અને હિત પ્રમાણે ચાલવાથી હંમેશાં મનુષ્યના પ્રાકૃતિક હિતમાં અંતરાય થાય છે તેમ પણ નથી.
માનવી સ્વતંત્રતાનાં ત્રણ અંગો છે. (૧) શાસનિક (૨) આર્થિક અને (૩) સ્વાભાવિક.
શાસન દ્વારા પ્રજાના પ્રાકૃતિક હિતમાં કોઈ પ્રકારનો હસ્તક્ષેપ ન થવો અને સદા તેના હિત માટે અનુકૂળ રહેવું શાસનિક સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
અર્થના ભાવરૂપે કે અભાવરૂપે મનુષ્યના પ્રાકૃતિ કહિતમાં વિઘ્ન ઉત્પન્ન કરવું તે
| SR No. | 008893 |
| Book Title | Daishika Shastra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Badrishah Tuldhariya |
| Publisher | Bharatiya Itihas Sankalan Samiti |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 162 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & History |
| File Size | 9 MB |