Page Text
________________
R
વાસ્તુપુરુષ અને મર્મોપમમ્મદ
" स्कन्धे सूत्रमितान् सुधीः परिहरेमित्तिस्तुलास्तम्भकान्" અર્થાત્ વાસ્તુપુરુષના સંધિના સ્થાનમાં (મર્મસ્થાનમાં) બુદ્ધિમાન સ્થપતિએ ભત, તુલા (પાટડે) કે સ્તંભ મૂકવો નહિ. આથી વાસ્તુલક્ષણના જાણકાર શિલ્પીએ વાસ્તુ ભૂમિમાં વાસ્તુમંડળનું આલેખન કરવું. અહીં વાસ્તુભૂમિ એટલે ઘર, મહેલ, દેવાલય, ગામ કે નગર બાંધવાની જગ્યા એમ સમજવાનું છે.
વાસ્તુમંડળમાં ઉત્પન્ન થતાં મમ, ઉપમર્મ, અતિમર્મ, મહામર્મ, સંધિ, અનુસંધિ, શિરા, નાડી, વંશ, મહાવંશ, અનુવંશ, લાંગલ આદિના જુદા જુદા ગ્રંથમાં જુદાં જુદાં નામ આવે છે. જેમકે (૧) રાજવલ્લભ (૨ અપરાજિતસૂત્ર (3) બૃહત્સંહિતા અને (૪) સમરાંગણુસૂત્રધારમાં પૃથક પૃથક નામ આપેલાં છે. અહીં તે મુખ્ય ચાર ગ્રંથના આધારે ૬૪ પદના તથા ૮૧ પદના વાસ્તુમંડળનાં ચિત્ર આપી તે મર્યાદિનું વિવેચન કરીએ છીએ. ૧૨. વાસ્તુપુરુષનાં ૬ મહામમાં સ્થાન.
(૧) મુખ (૨) હૃદય (૩) નાભિ (૪) મરતક (૫-૬) બે સ્તને એ પ્રમાણે વાસ્તુ. પુરુષનાં છ અને મહામર્મસ્થાન ગયાં છે. આ મહામનાં સ્થાન દબાય તો તેને કેટલાક આચાર્યોએ મમદેવ કહ્યો છે. તેથી એ છ મહામર્મસ્થાનમાં ભીંત, પાટડી કે થાંભલે ન મૂકવાં. ૧૩. દ્રવિડ ગ્રંથને મત
દ્રવિડ વાસ્તુગ્રંથમાં પણ આ મર્થ્યથાનેને મહામર્મ ગણ્યા છે. તદુપરાંત તેઓ વાસ્તુમંડળના મધ્યમાં બનતા બ્રહ્માના પદને પદ્માકૃતિ ગણી તે પાની (બ્રહ્માના પદની) બે બે રેખાએ એક બીજાને છે. તે ખૂણાનાં સ્થાનેને (ત્રિશુલાકૃતિ કલ્પ) ત્રિશૂલ કહે છે. તથા તે પદના બહારના ભાગે સામસામા ખૂણે છ રેખાએ યુક્ત થતાં બનતી આકૃતિને વજી કહે છે. આમ (પ્રથમનાં છ મહામર્મ સ્થાને ઉપરાંત) પદ્મક, ત્રિશૂલ અને વજક એમ ત્રણ વધારાનાં મર્મ સ્થાને ગણી નવ મહામમેં કહ્યા છે.
વાસ્તુના શરીરમાં શિરા, વંશ, મહાવંશ, અનુવંશ, એમ ચાર પ્રકારની રેખાઓ હોય છે અને તેમના એકબીજા સાથેનાં સંપાતને સંધિ અને અનુસંધિ કહી છે. આમ સંધિ અને અનુસુધિ રૂ૫ રેખાઓને સંપાતથી બનતાં સ્થાને ને મમ, ઉપમર્મ અને મહામર્મ કહ્યા છે. વાસ્તુમંડલમાં આ મર્મસ્થાનો કયા કયા સ્થાને આવે છે, તે માટે રેખાચિત્રો આપવામાં આવ્યાં છે. તેમાં આપેલાં લક્ષણે મુજબ અભ્યાસ કરવાથી ચતુર શિપીને તેનું જ્ઞાન સરલતાથી થશે. અહીં જવલ્લભ, અપરાજિતસૂત્ર, બહહિતા અને સમરાંગણ સૂત્રધારક્ત લક્ષણે ચિત્રો દ્વારા સમજાવવામાં આવ્યાં છે. જેમકે --
| SR No. | 008458 |
| Book Title | Vastunighantu |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Prabhashankar Oghadbhai Sompura |
| Publisher | Prabhashankar Oghadbhai Sompura Palitana |
| Publication Year | |
| Total Pages | 302 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati, Art, & Culture |
| File Size | 7 MB |