________________
વાસ્વનિઘંટું ૮. વાસ્તુક્ષેત્ર (મંડળ)ના છ પ્રકાર :--
(૧) ચતુરસ વાતુ (૨) લંબચતુરસળંબારસ (આયત) વારતુ (૩) વૃત્તવાસ્તુ (૪) દીર્ઘવૃત્તાકાર-વૃત્તાયત) લંબગોળ વાસ્તુ (૫) અષ્ટાસ-અટકણ વાસ્તુ (૬) અર્થચંદ્રાકાર વાસ્તુ ક, ભિન્ન ભિન્ન વાસ્તુમંડળને ઉપગ પ્રકાર
(૧) ચતુરમાં વાસ્તુ –પ્રાસાદ (દેવાલય અથવા મહેલ, ઘરનું બાંધકામ (હવેલી જેવાં ગૃહ), નગર, ગામ આદિ ચેરસ ક્ષેત્રના સ્થાપત્યમાં ચતુરસ વાતુમંડળમાં વાસ્તુ પૂજન કરવું.
(૨) લંબ ચતુરન્સ વાસ્તુ -- પુષ્પકજાતિના પ્રાસાદે લંબચોરસ તલ ક્ષેત્ર)ના હોય છે. તેવા લંબચોરસ ક્ષેત્રોને સ્થાપત્યમાં લંબચોરસ (આયત) મંડળમાં વાસ્તુ પૂજન કરવું.
(૩) વૃત્તવાસ્તુ---વાવ, કૂવા તથા તળાવ આદિ ગેળ ક્ષેત્રના સ્થાપત્યમાં અને પ્રતિમાઓ તથા કૈલાસ છંદ પ્રાસાદેમાં વૃત્ત (ગાળ) મંડળમાં વાસ્તુપૂજન કરવું.
(૪) લંબાળ વાસ્તુ -(વૃત્તાયત) મણિક જાતિના પ્રાસાદ લંબગોળ થાય છે. તેમાં લંબગેળ મંડળમાં વાસ્તુપૂજન કરવું.
(૫) અષ્ટાન્ન વાસ્તુ-અષ્ટશાલ ગૃહમાં અને અષ્ટભદ્ર-અષ્ટ કૈણુ પ્રાસા માં અષ્ટકેણ મંડળ વાસ્તુ પૂજન કરવું.
(૨) અર્ધચંદ્ર વાસ્તુ સર્વ પ્રકારના તળાવમાં અર્ધચંદ્ર મંડળમાં વાસ્તુપૂજન કરવું. ૧૦. વાસ્તુક્ષેવ કપના માટે પ્રાચીનાચાર્યોને મત –
વાસ્તુભૂમિ ચોરસ કે લંબચોરસ હય, તેમાં તેને કઈ ખૂબુમાં કે મધ્યમાં વધારે બહાર પડતે ભાગ હોય છે તે કાઢી નાખીને ભૂમિના વાસ્તુની કલ્પના કરવી, જેથી વાસ્તુ નિર્દોષ બની શકે છે.
વાસ્તુશાસ્ત્રકારોએ આ પ્રમાણે ક્ષેત્ર-કલ્પના કરવાનું કહ્યું છે, અને વાસ્તુક્ષેત્રને વરૂપ જેવા સવરૂપનું વાસ્તુમડલ બનાવી તેમાં વાસ્તુપૂજન કરવાનું કહ્યું છે. જેમકે :
ત્રાનિસ્તુર્વિનીઃ ખાંચાખૂંચી વાળી કે ઉપરના છ પ્રકારોને આકાર જેમાં ન કલ્પી શકાય તેવી ભૂમિ દોષિત ગણાય છે. કારણ કે તેમાં વાસ્તુપુરુષનું મસ્તક, પગ, કોણી કે ગોઠણ આદિ અંગે ખંડિત હોય છે, તેથી તે વેદોષ ગણાય છે. ૧૧. વાસ્તુ મર્મોપમર્મજ્ઞાન
રાજવલભમાં સૂત્રધાર મંડને બહુ ટૂંકાણમાં કહ્યું છે કે :
