________________
વાસ્તુનિટ લોકપાલ–કપાલ પાંચ કહ્યાા છે. ૧ ઇંન્દ્ર ૨ યમ ૩ વરુણ ૪ કુબેર ૫ બ્રહ્મા, શિવપ્રતિમાઓ –
ચંડનાથ-પ્રાસાદની પીઠ જેટલે ઊંચે શિવ નિર્માલ્યનું જળનું પાણી પીત ભીમકાય ચંડ, તેને ચંડનાથ કહે છે. (ચિત્ર જુઓ પા. નં. ૫૬. કપાલ માટે જુઓ પાનું ૭૧, ૭૨)
અવ્યક્ત કરાવ્યા લિંગ ૧. રત્નલિંગ-નવ રને પ્રસિદ્ધ છે. જેમકે (૧) માણેક (૨) મેતી (૩) પ્રવાલ () પનુ (૫) પધરાગ [ પિોખરાજ] (૬) હીરક [હી] (૭) ઈન્દ્રનીલ [ નીલમ ] (૮) ગોમેદક (૯) ઈંડૂર્ય. આ સિવાય ફટક મણીને મણી તરીકે રત્ન ગણવામાં આવે છે. શિલ્પીએ રત્નલિંગ માટે બહુધા નીચે પ્રમાણેનાં રત્ન વાપરે છેઃ ૧ હિરક, ૨ નું, 8 વૈડૂર્ય, ૪ પવરાગ, ૫ ઈન્દ્રનીલ, ૬ મણું (ફટીક) ૭ પ્રવાલ
૨. ધાતુલિંગ-સપ્તધાતુનું, ચાંદી, તાંબુ, સીસું, કલાઈ, જસત, લેહ આ મિશ્રધાતુના લિંગને સપ્ત લેહલિંગ કહે છે.
૩. કાષ્ટલિંગ–કાષ્ટ એટલે લાકડાનું લિંગ. ૪. પાષણલિંગ-પાષાણુના રાજલિંગ પ્રાસાદના પ્રમાણસર થાય છે. ૫. વકત્રલિંગ-મુખલિંગ
૨. પાર્થિવલિંગ-પૂજા માટે માટીના કરેલા ક્ષણિક લિંગ શાશ્વતલિંગ –
૧ સ્વયંભૂલિંગ-ભૂમિમાં સ્વયં કુદરતી દેવનિર્મિત લિંગને સ્વયંભૂ લિંગ કહે છે.
૨ બાણલિંગ-કુર્કટના ઈડની આકૃતિનું કુદરતી પવિત્ર જળસ્થાનમાંથી પ્રાપ્ત થયેલું લિંગ. જલિંગ (ઘટીત) લિંગના ૧૦ પ્રકાર
૧ સમલિંગ, ૨ વર્ધમાન, ૩ શૈવાધિક, ૪ સ્વસ્તિક, ૫ સર્વદેશિક, ૬ ગેરશિક, ૭ સહસ્ત્રલિંગ, ૮ ધારાલિંગ, ૯ શેવેષ્ટલિંગ, ૧૦ મુખલિંગ. રાજલિંગને ચતુવિધ વિખંભ
1 સુરગણુર્ચિત ૨ અનાઘ ૩ આદ્ય ૪ સર્વસમ. મુખલિંગના પૂર્વદિ દિશા ક્રમે નામે– મુખલિંગને અવ્યતા વ્યક્ત અને અન્ય લિંગને અવ્યક્ત લિંગ કહે છે.
૧ સોજાત ૨ વામ ૩ અઘેર ૪ ઈશાન ૫ તપુરુષ આ પાંચ મુખને પંચબ્રહ્મની સૂના આપી છે.
