________________
૧૯૮
વાસ્તનિઘંટું મધ્યમ માનના સાધારણ ગજવડે પ્રાસાદે મંડપ પ્રતિમા અને સાધારણ ઘરના માપ કરવા કનિષ્ઠ માનના માત્રાશય ગજવડે પાલખી, પલંગ, આમન, રથ, છરી, સિંહાસન, શસ્ત્રો, કુવા, ઘરના વાસણ અને જળાશ્રયેના માપ કરવા
હસ્ત, ગજ ચંદન, ખેર, મહુડા કે વાંસને (કાષ્ટના) સુવર્ણ રૂપ કે ગબાને બનાવ ગજના પ્રત્યેક ગણું ત્રણ આંગળે એક પર્વનું ફૂલ તેવા છેડા પરનું ફૂલ ન થતાં કુલ સાત ફૂલે થાય તેના એકેકે ફૂલના પર એકેક દેવ બને છેડાના મળી ને નવ દેવે કહ્યા છે. પ્રથમ રુક, ત્રીજા આંગળે વાયુ, છઠ્ઠા આંગળે વિશ્વકર્મા, નવમા આંગળને ત્રીજા કુલે મધ્યના ચોથા ફૂલે બ્રહ્મમા, ૧૫ માં આંગળે કાલ, અઢારમાં અગ્નિ આંગળે વરુણ, એકવીસમાં આગળ સેમ, અને છેલે ચોવીસમા આંગળે વિષ્ણુ,
એમ ગજના કુલના દેવેની કલ્પના કરી છે. ભવન કે પ્રાસાદનું કે જળાશ્રયાદિ કા ના પ્રત્યેક મૂહૂર્ત શિપી નું દેવ રૂપે પૂજન કરી વાસ્તુના સ્થાપનમાં ગજ મુકીને તેનું પણ પૂજન થાય છે. પૂજન બાદ આ ગજ ઉપાડવાની શિષેએ ઘણું કાળજી રાખવાની હોય તે ગજના કુલના દેવતાઓ દબાય તે રીતે ગજ હાથમાં પકડે નહિ, પરંતુ કુલ વચ્ચેના ભાગમાં આંગળાથી ગજને શિલ્પી એ ધારણ કર આવા મૂહર્તાદીના પ્રસંગ પછી ગજ સાવચેતીથી ઊપાડયા પછી જે છીંક થાય અગર ગજ હાથમાંથી પડી જાય છે તેનું અનિષ્ઠ ફળ યજમાન અને મુખ્યત્વે શિપને મળે છે.
ગજના અકેક આંગળ પર દેવેની કલ્પના કરી છે તેવા ૨૩ દેવ ૧ ઈશ ૯ વિશ્વકર્મા
૧૭ કુબેર ૨ વાયુ ૧૦ અષ્ટવસુ
૧૮ ચંદ્રમાં ૩ વિશ્વદેવ ૧૧ ગણેશ
૧૯ જય ૪ અગ્નિ ૧૨ વરુણ
૨૦ શ્રી વાસુદેવ ૫ બ્રહ્મા ૧૩ કારકિરવામાં
૨૧ બળરામ ૧૪ ઈરાદેવી
૨૨ કામદેવ ૧૫ કિયાદેવી
૨૩ વિષ્ણુ ૮ કાલ
૧૬ જ્ઞાન દેવ આ પ્રમાણે ગજના તેવીશ દેના નામ કહ્યા છે.
શિલ્પીને અષ્ટવિધ સૂત્ર दृष्टि : करस्ताथा मौज्ज कार्यासद्या वलं वकम् । कष्ठि सृष्टि विलेख्यानि सूत्रापयष्ट वदन्तिच ॥
ત્ર
